"Princip succesvolste terrorist ooit"

"Het gaat goed met Mami en mij. We hebben straks een grote ontvangst in Sarajevo. Innige knuffel voor jullie. Papi", schreef aartshertog Frans Ferdinand op 28 juni 1914 in een telegram aan zijn drie kinderen. Nog geen twee uur later waren hij en zijn vrouw Sophie dood en stevende de wereld af op de Eerste Wereldoorlog.

Er stonden namelijk niet minder dan zes samenzweerders de Oostenrijks-Hongaarse troonopvolger op te wachten in de hoofdstad van Bosnië en Herzegovina. Toch was het uiteindelijk stom toeval dat Frans Ferdinand stierf op die zonnige zondag. Een half uur nadat hij ternauwernood aan een explosief was ontsnapt, belandde hij alsnog per ongeluk voor de loop van zijn moordenaar.

"Dat is de onwaarschijnlijke gang die de geschiedenis soms neemt", zegt historicus Paul Schulten, een van de samenstellers van De Canon van de Eerste Wereldoorlog.

Provocatie

De aanwezigheid van Frans Ferdinand in Sarajevo werd door Servische nationalisten ervaren als een provocatie. Zij wilden de Oostenrijkse provincie Bosnië en Herzegovina opnemen in een groot Servisch rijk. Oostenrijk-Hongarije had het gebied in 1878 veroverd op het Ottomaanse Rijk en in 1908 geannexeerd. Servië meende er aanspraak op te mogen maken omdat bijna de helft van de bevolking bestond uit etnische Serviërs.

"Bovendien kwam Frans Ferdinand op een voor de Serviërs beladen dag, de herdenking van de Slag bij het Merelveld. Dat was een nederlaag van de Serviërs tegen de Ottomanen in de 14e eeuw die ooit gewroken moest worden."

Daarnaast had Frans Ferdinand net een inspectie gehouden bij legeroefeningen aan de grens met Servië. "Daar worden landen ook nu nog zenuwachtig van, dat zie je bijvoorbeeld bij Oekraïne", zegt Guido van Hengel, schrijver van de biografie De Dagen van Gavrilo Princip.

Bekijk de laatste autorit van Frans Ferdinand op deze interactieve kaart.

Afgeketst

De Servische terreurorganisatie 'Eenheid of de dood', ook wel bekend als 'De zwarte hand', had zes jonge mannen naar Sarajevo gestuurd voor de moordaanslag. Zij stonden op verschillende plaatsen langs de route.

Het eerste dat Frans Ferdinand merkte van het complot tegen hem, was een bom die naar zijn auto werd gegooid. Het explosief ketste af en kwam onder een volgauto terecht. Enkele inzittenden en omstanders raakten gewond, maar Frans Ferdinand bleef ongedeerd.

De dader werd vrijwel direct opgepakt. Hij probeerde zelfmoord te plegen door een cyanidepil te slikken en in een rivier te springen, maar de pil was oud en werkte niet en de rivier stond bijna droog.

De auto van de aartshertog reed met grote snelheid naar het stadhuis. Geen van de inzittenden kon bevroeden dat ze daardoor de overgebleven samenzweerders de kans ontnamen nog een aanslag te plegen.

Koppig

Frans Ferdinand was woest, maar hield vast aan het programma. "Het was een beetje een koppige figuur", stelt Schulten. "In die tijd moest je monarchale macht uitstralen, zeker in een wankelmoedig keizerrijk als Oostenrijk-Hongarije. Als hij had toegegeven aan dit soort dreigingen, dan zou hij die uitstraling geweld hebben aangedaan."

En dus zette hij zijn programma voort in zijn open auto, werden er geen afspraken afgezegd en bleef zelfs zijn vrouw hem vergezellen. Het enige dat de aartshertog aanpaste, was dat hij een bezoek wilde brengen aan de gewonden in het ziekenhuis. Die beslissing werd hem fataal.

Toeval

Niemand had namelijk tegen de chauffeur gezegd dat er een andere route genomen zou worden. Toen hij zoals gepland afsloeg, kreeg hij opdracht om te draaien.

"De chauffeur keerde en op dat moment staat de auto bijna stil", vertelt Schulten. "En dat is net de plek waar Gavrilo Princip staat met zijn pistool. Hij schiet twee keer, het is een voltreffer."

"Waarschijnlijk had Princip zijn plannen toen al opgegeven", denkt Van Hengel. "Hij stond er toevallig en stuitte op Frans Ferdinand die een verkeerde route nam. Ze kwamen oog in oog te staan, op twee meter afstand van elkaar. En toen was het snel gedaan."

Perverse ironie

Binnen zes weken verkeerde een groot deel van Europa in staat van oorlog. De moord in Sarajevo werkte als de lont in het kruitvat.

Oostenrijk-Hongarije viel op 28 juli Servië aan nadat het een Oostenrijks ultimatum over een onderzoek naar de daders had verworpen. Oostenrijk had daarvoor toestemming gekregen van zijn bondgenoot Duitsland. Maar Servië werd gesteund door Rusland, dat op zijn beurt weer gesteund werd door Frankrijk. Toen de Duitsers het neutrale België binnenvielen voor een aanval op Frankrijk, verklaarde Groot-Brittannië de oorlog aan Duitsland.

De Oostenrijkse legerleider Konrad pleitte al jaren voor een preventieve aanval op Servië. Hij was door de keizer en de politici nooit erg serieus genomen, maar door de aanslag kreeg hij het tij mee. Van Hengel: "De perverse ironie is dat Frans Ferdinand heel erg tegen die oorlog was. Toen hij werd vermoord, was voor de haviken in de dubbelmonarchie hun grootste tegenstander uit de weg geruimd."

S terreurdaad ooit

Princip maakte vanaf de zijlijn mee wat hij had aangericht. Als 19-jarige kon hij niet de doodstraf krijgen en dus werd hij opgesloten. Enkele maanden voor het einde van de oorlog stierf hij aan tuberculose.

"Het was nooit de bedoeling geweest van Princip om zo'n grote oorlog uit te lokken", denkt Van Hengel. "Hij wilde een chaos veroorzaken, maar het liep een beetje uit de hand."

Schulten wijst erop dat de oorlog de toekomstvisie van Princip waarmaakte: Oostenrijk-Hongarije viel na de oorlog uiteen, terwijl Servië juist uitbreidde tot Joegoslavië. "Je zou kunnen zeggen dat het de succesvolste terreurdaad uit de geschiedenis is geweest."