Loe de Jong kende geen grijstinten

Door verslaggever Jeroen Wielaert

"Een versteend oorlogsmonument". Zo omschrijft biograaf Boudewijn Smits het tragische lot van het levenswerk van Loe de Jong, de nationale geschiedschrijver over de Tweede Wereldoorlog. Zijn betekenis blijft onmiskenbaar, volgens Smits. De Jong speelde een grote rol in de rouwverwerking van de oorlog, vooral voor de generatie die het bewust heeft meegemaakt. Smits hoopt vandaag te promoveren op zijn vuistdikke proefschrift Loe de Jong 1914-2005 Historicus met een missie.

Loe de Jong kreeg tijdens de bezetting voor het eerst bekendheid als spreker voor Radio Oranje, de verzetszender die uitzond vanuit Londen. Door de televisieserie De Bezetting vergrootte hij in de zestiger jaren zijn gezag als oorlogshistoricus. Hij werd de strenge, veel gekritiseerde bovenmeester van de indeling tussen Goed en Fout. In 1988 voltooide hij zijn kolossale werk: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Hij was eraan begonnen in 1969. De 27 boeken maten bij elkaar gezet een meter en zeventien centimeter.

Volksopvoeder

In Londen zag De Jong zichzelf als 'soldaat van de aether'. In die geest nam hij steeds graag plaats voor de microfoon van Radio Oranje. Nooit droeg hij een uniform, of stond hij oog en oog met een Duitse soldaat. Zijn wapen was het woord, zijn boodschap was onverzettelijkheid: niet buigen voor de vijand. Zo begon De Jong aan zijn persoonlijke opmars als vrije volksopvoeder, in een leven gewijd aan de oorlog.

In de loop van de jaren zestig kreeg hij voor het eerst persoonlijk te maken met verzet uit eigen land. Journalisten als Boebie Brugsma, Renate Rubinstein en Han Lammers verweten De Jong dat hij veel te weinig oog had voor de grijstinten: de vele vaderlanders die zelf heel fout waren geweest. De Jong nam de felle kritiek gereserveerd tot zich en bracht later slechts lichte wijzigingen aan. Goed bleef goed en fout bleef fout.

Smits observeert dat De Jong zich langdurig bewoog tussen lelieblank en gitzwart. De luisteraars en de kijkers hingen aan de lippen van de man die een meester was in het beheer van zijn eigen publieke bekendheid, eerst als radiospreker, daarna als televisiemaker. Loe de Jong werd als man zonder humor één van de eerste BN'ers. Smits: "Hij was de tijdgenoot die een belangrijke leidsman werd om de oorlog te verwerken."

Verdriet

Centrale vraag in Smits' biografie is hoe De Jong er zo lang in is geslaagd het naoorlogse beeld van de bezetting te bepalen. Het was na 1945 niet afgelopen voor de Joodse zoon van eenvoudige afkomst die het liefst een gewone Nederlander wilde zijn. Hij had veel familie verloren in de concentratiekampen. Met dat zware persoonlijke gegeven eigende De Jong zich de oorlog toe als directeur van het nieuwe Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie. Hij manipuleerde zo behendig dat hij uiteindelijk overbleef als de enige, beste schrijver voor Het Koninkrijk. Wat Harry Mulisch over zichzelf zei als romanschrijver gold des te meer voor De Jong als historicus: hij wás de Tweede Wereldoorlog.

In zijn diepgaande analyse komt Smits tot vier pijlers onder het langdurige leidende oorlogsbewind van De Jong. Ten eerste de man zelf, daarnaast het Instituut voor oorlogsdocumentatie, zijn hoofdwerk (Het Koninkrijk) en het publiek. De Jong zette de oorlog dik vier decennia voort door hem voor de gewone man en vrouw uit te leggen als de catastrofe die in de herinnering bleef als de dag van gisteren.

In de vroege jaren zestig begon hij aan de televisieserie die sterk bijdroeg aan zijn autoriteit en populariteit: De Bezetting. "Het was het hoogtepunt van zijn bekendheid", schrijft Smits. "Het was een hoogst innovatieve serie die vijf jaar heeft geduurd. Met de 21 lange afleveringen heeft De Jong zich een plek verworven in het collectief geheugen."

Aantjes

Later rees de vraag of Het Koninkrijk de kwitantie was van zijn overleving. De Jong beriep zich ten antwoord op wat hij de 3 V's noemde: Vreugde, Voldoening, Verdriet. Als zegsman in belangrijke naoorlogse kwesties maakte De Jong in 1978 een ernstige misstap met onjuiste onthullingen over het oorlogsverleden van CDA-topman Wim Aantjes. Het was een zware slag voor zijn gezag.

Aan het eind van de jaren tachtig zou De Jong een nieuwe versie van De Bezetting presenteren, maar toen werd hij getroffen door een hersenbloeding. Pier Tania, veteraan van de VARA, werd zijn invaller. De serie trok veel minder kijkers dan de beroemde eerste reeks. Met De Jong was het volk uit de oorlog vergrijsd en het jonge publiek had veel minder interesse.

Smits: "Ik laat een oordeel over De Jong over aan de lezers van mijn biografie. Zijn boeken blijven belangrijk als naslagwerk."