Grachtenboek "om in te dwalen"

Door redacteur Lambert Teuwissen

Singel, Herengracht, Blauwburgwal, Spiegelgracht. Veertien strekkende kilometer wordt behandeld in het nieuwe boek 'De grachten van Amsterdam'. Het hele gebied dat door de Unesco is uitgeroepen tot werelderfgoed, is ter gelegenheid van het 400-jarig bestaan van de grachtengordel tot in detail beschreven en opnieuw op de foto gezet. 21 grachten, 180 fotostroken van alle gevels, 3100 genoemde personen; een imposant boek, dat meteen ook in het Engels verschijnt.

"Aanvankelijk dachten we: we nemen 'Het grachtenboek' uit 1991 en herschrijven dat", zegt Koen Kleijn, die aan beide boeken meewerkte. "Maar dat bleek ondoenlijk, want er is zo veel veranderd en er is ongelofelijk veel meer informatie beschikbaar, alleen al door de komst van internet."

"Vroeger had je een meneer Jan Evertsen en dan kon je nauwelijks een geboortedatum vinden. Nu zet iedereen die zelf iets onderzoekt dat op internet, en vind je niet alleen zijn geboortedatum, maar ook die van zijn vader en ontdek je dat zijn broer een huis had op de Blauwburgwal. Zoiets breidt zich ontzettend uit."

Geliefde van Casanova

Met gemak somt Kleijn zijn figuranten op: Hester Hooft, misschien wel een geliefde van Casanova; Amadeus Mozart, die nog opgetreden heeft op de Leidsegracht; Nicolaas Romswinckel, burgemeester van Moskou in de 18de eeuw. "Zo komen al die suffe portretten in het Amsterdam Museum tot leven. Als je in spoken gelooft, kun je dat allemaal zien in die stad."

Ondanks al die informatie online, begon Kleijn met door Amsterdam dwalen. "Alles begint met over de grachten lopen en naar binnen kijken. Waar het maar kon zijn we bij mensen naar binnen gegaan. Mensen zijn daar over het algemeen toe bereid, omdat ze echt trots zijn op wat ze hebben en zelf ook dingen willen weten, waar wij dan misschien het antwoord op wisten."

Zo ontdekte Kleijn een plafondschildering van Mondriaan aan de Keizersgracht ("alleen zijn het allemaal suffe engeltjes"), een bunker in een tuin aan de Herengracht en een tuinhuis dat ooit gebouwd was voor het joodse Loofhuttenfeest.

Soms liefdeloos

Kleijn wilde een droge opsomming van al die feiten voorkomen. "We schrijven niet elke keer 'werd toen en toen gebouwd' en 'verkocht aan die en die'. We schrijven 'hier werd in 1815 de eerste cacaofabriek van Van Houten gevestigd', 'hier woonde beeldhouwer Ignatius van Logteren' en 'hier schoot die jonge bankier zich door het hoofd'."

"Het is een boek om in te dwalen en stukje voor stukje in je op te nemen. Als het goed is, ontstaat er dan een grote cultuurgeschiedenis van de grachtengordel. Het gaat over de architectuur, de tuinen, de bewoners. En passant lees je dan hoe dat veranderd is in 400 jaar."

Zo ontdek je hoe Amsterdam omging met zijn verleden. Soms voorzichtig, soms liefdeloos. "Rond 1900 ontwikkelde Berlage een stijl die aansloot bij de 17de en 18de eeuw, maar toch eigen was. Het valt je pas op als je goed gaat kijken en ziet: dit pand heeft andere ramen, tegeltjes en wat jugendstil. Maar er was ook een periode, midden vorige eeuw, dat architecten vonden dat je radicaal moest breken met dat verleden, dat je panden moest neerzetten waar iedereen van zou schrikken. Zo is er een groot bankgebouw neergezet in 1965 waar iedereen nog spijt van heeft."

Extra dimensie

Toch benadrukt die architectonische miskleun het bijzondere karakter van de grachtengordel. "Amsterdam is uniek in Europa. Hier heb je een vroeg-17de-eeuwse stadsuitleg, waarvan de huizen zeker voor de helft nog staan en er nog mensen wonen. Als je dat vergelijkt met Venetië, dan is die stad een soort vakantiepark geworden. De structuur van het stadsleven is aan het verdwijnen; alles is een restaurant. Amsterdam is wezenlijk anders. Daar wonen nog mensen en niet alles is per se museaal of toeristisch."

"Ik woon in Amsterdam eigenlijk in verschillende steden tegelijk. Als ik er doorheen fiets, zie ik huizen uit 2013, maar ik zie ook 1813 of 1713. Ik denk de hele tijd: gek, hier woonde de familie Geelvinck, of daar is meneer Reinders nog verdronken. Het geeft de stad een extra dimensie."

De grachten van Amsterdam - Koen Kleijn, Ernest Kurpershoek en Shinji Otani - Uitgeverij Thoth - ISBN: 978 90 6868 635 7