Met het vertrek van Youp van 't Hek eindigt een tijdperk

• Dik Verkuil

  redacteur Online

"Dat moet je niet hebben", zegt Youp van 't Hek, terwijl hij naar de lege zaal van Carré kijkt. De angst dat mensen niet meer zullen komen om om hem te lachen is een van de redenen dat hij stopt, zo heeft hij de afgelopen tijd geregeld herhaald in interviews. Telkens weer verwijst hij naar zijn grote voorbeeld Toon Hermans, die op het laatst de zalen niet meer vol kreeg. Dat wil hij voor zijn.

Twee uur later, vlak voor zijn voorlaatste voorstelling, is te zien dat hij wat dat betreft nog wel even had kunnen doorgaan. De zaal is tot de laatste stoel bezet. Een man vertelt dat hij na weken vergeefs proberen via Markplaats nog een kaartje heeft weten te bemachtigen. Als Van 't Hek opkomt, klinkt er hard applaus en gejuich. En de lach heeft hij nog steeds aan zijn kont hangen, twee uur lang.

Vanavond is dan echt de laatste voorstelling. De cabaretier heeft er een langgerekt afscheid van gemaakt. De eerste try-out van zijn afscheidsvoorstelling De laatste ronde! was in 2021. Hij wilde stoppen op 28 februari van dit jaar, op zijn 70ste verjaardag, maar omdat door corona optredens uitvielen, stelde hij het afscheid drie maanden uit.

'Net zo'n lul als de mensen in de zaal'

Hij heeft het lang volgehouden, vijftig jaar. De eerste tien jaar speelde hij voor lege zalen, de laatste veertig jaar was hij altijd uitverkocht, lang van tevoren al. Hoe verklaart hij zelf dat succes?

Van 't Hek wijst op de hechte samenwerking met zijn fijne ploeg. Ook denkt hij dat hij "heel dicht op de mensen" heeft gezeten. Hij is naar zijn idee altijd een gewone jongen gebleven die zelf zijn IKEA-bed in elkaar zet en daar een stukje over maakt.

"Ik denk dat zelfspot een groot onderdeel is van mijn humor", voegt hij eraan toe. "Ik ben zelf eigenlijk net zo'n lul als de mensen in de zaal. En ik heb met het publiek een gezamenlijke afkeer van alle klootzakken die met geld lopen te stoeien à la Sywert, à la Plasterk."

Tijdgeest

Er valt ook een groter verhaal van te maken. Volgens zijn collega Brigitte Kaandorp was 'Youp' tientallen jaren Nederlands meest succesvolle cabaretier doordat hij altijd goed de vinger op de tijdgeest wist te leggen. Dat wil hij zelf niet zeggen. "Dat zou arrogant zijn." Maar hij spreekt het ook niet tegen.

Er zit ook wel wat in. Sterker nog: er valt ook wel wat te zeggen voor de stelling dat met zijn afscheid een eind komt aan een tijdperk in de Nederlandse geschiedenis. Historici zouden later de jaren 1984-2024 misschien kunnen duiden als de periode waarin Youp van 't Hek de levenshouding van Nederland vertolkte.

Kakker

In 1984 beleefde hij zijn grote doorbraak met het lied Lenen lenen betalen betalen, over hebberigheid en schulden maken. Ongeveer tegelijkertijd brak in de samenleving een nieuw levensgevoel door, dat daarbij paste.

Er kwam een eind aan 'het sociaaldemocratische tijdperk' waarin begrippen als 'solidariteit' en 'medemenselijkheid' in elk geval met de mond werden beleden en werd neergekeken op zakelijk succes en prestatiedrang.

Andere normen werden dominant. In het 'neoliberale tijdperk' dat volgde ging het om persoonlijk succes en genieten. Eigenbelang was geen vies woord meer, maar de motor van de vooruitgang. De 'kakker' kwam uit het verdomhoekje.

Zijn grootste fans

Youp van 't Hek maakte de kakkers belachelijk. 'De burgerlul met zijn leaseauto' die gewichtig deed over zijn saaie kantoorbaan en opschepte over zijn materiële welstand moest het ontgelden.

Maar paradoxaal genoeg waren de mensen die hij bespotte zijn grootste fans. De typische bezoeker van een Van 't Hek-voorstelling was een NRC-lezende VVD-stemmer die op feestjes opschepte over zijn al dan niet vermeende succes, en daar ook graag over 'Youp' praatte, als over een geliefd familielid.

Hedonistisch

Hij leek natuurlijk ook op dit soort mensen. Hij was zelf afkomstig uit een welvarend Goois gezin en wonend in de Amsterdamse grachtengordel. Hij moraliseerde, maar de levenshouding die hij uitdroeg was ook hedonistisch, zoals in zijn lijflied Niemand weet hoe laat het is. De boodschap van het lied is dat je altijd moet leven alsof het je laatste dag is. En dat betekent genieten.

Youp was de nar, de man die de elite een spiegel voorhield. De elite zelf lachte er het hardst om. Youp verwoordde hun zelfkritiek.

Woke

Nu hij stopt lijken er opnieuw nieuwe normen dominant te worden. Het zou kunnen dat historici later schrijven dat met het vertrek van Youp van 't Hek een nieuwe tijd aanbrak.

Hij zinspeelde daar zelf in 2020 al op, toen hij zei dat zijn dochter Anna tegen hem had gezegd dat hij nog wel grappig is, maar dat Nederland inmiddels een ander gevoel voor humor heeft. Deze week bevestigde hij dat Anna dat nooit heeft gezegd, maar dat hij het zelf heeft verzonnen.

Hoe dan ook is het raak. Youp heeft iets gekregen van de boze oude witte man die zich verdrongen voelt door de woke generatie. In De laatste ronde! zegt hij dat ook zelf en maakt hij veel grapjes waarin afkeer doorklinkt van de nieuwe normen. Hij kan niet wennen aan jongens die hun nagels lakken en heeft er moeite mee dat hij niet meer mag spreken van "lekkere wijven".

Maar dat is niet de reden om te stoppen. Hij stopt "omdat het mooi geweest is", zegt hij. "En je kan beter twee jaar te vroeg stoppen dan tien minuten te laat."

Dementie

Angst lijkt een rol te spelen, de angst dat hij het niet meer kan. Vorige maand was het eenmalig al zover toen hij zijn voorstelling moest afbreken omdat hij ineens niet wist hoe het verder moest.

Hij lag daarna de hele nacht te piekeren en was voor zijn volgende optreden bloednerveus. Daarop terugkijkend zei hij deze week tegen Jeroen Pauw: "Ik moet er nog maar vier."

Hij sprak ook over zijn angst voor dementie: "Het zou mijn noodlot kunnen zijn." In zijn show speelt hij daarmee. Hij vertelt daarin dat hij erg lijkt op zijn moeder, die op haar 70ste begon te dementeren. Hij doet op akelig treffende wijze dementerende mensen in een verzorgingshuis na.

En aan het eind van de show belt hij zijn overleden moeder op om te vertellen dat hij definitief van het toneel verdwijnt. Het gaat gepaard met een ijzingwekkend visueel effect: Youp verdwijnt in een mist waaruit hij nooit meer terugkeert.