Mooie plaatjes én een klein risico op verstoringen door zonnestormen

Verstoorde satellieten; elektriciteitsnetwerken die uitvallen; piloten die niet meer kunnen opstijgen of de weg kwijtraken; het internet dat misschien wel weken plat komt te liggen. Het zijn een aantal huiveringwekkende voorbeelden die recent zijn genoemd in de (sociale) media van de impact op aarde van zonnestormen. Maar hoe realistisch is dat? Moeten we ons zorgen maken?

Eerst over die zonnestormen. Die zijn er eigenlijk voortdurend wel, maar ze zijn nu vaker in het nieuws. Dat komt doordat de zonneactiviteit aan het einde zit van een cyclus, die gemiddeld ruim elf jaar duurt. Aan het eind van zo'n periode komen er meer zonnestormen voor.

Zo'n storm bestaat uit een stroom geladen deeltjes die door de zon worden uitgespuwd, vertelt sterrenkundige Lucas Ellerbroek, voorzitter van de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde. "Soms steekt de zonnewind extra op en dat komt doordat de zon een ingewikkeld magnetisch veld heeft. Af en toe herschikt het magnetisch veld zich en komt er in één keer een grote uitbarsting van deeltjes."

Deeltjes die, als ze de onze kant op gaan, ook bij de aarde terechtkomen. "De aarde heeft gelukkig ook een magnetisch veld dat ervoor zorgt dat die deeltjes niet meteen op aarde komen, ze worden naar de noord- en zuidpool geleid." Het is een verschijnsel dat mooie plaatjes oplevert, weet iedereen die wel eens getuige is geweest van het zuider- of noorderlicht.

"Het fenomeen blijft op aarde in 99 procent van de gevallen beperkt tot lichtverschijnselen", zegt sterrenkundige Niek de Kort. Alleen in zeldzame gevallen kan het meer gevolgen hebben, vertelt hij. "Elektrische netwerken zijn gevoelig voor elektromagnetische velden. Zo'n dreun op het magneetveld kan zo sterk zijn dat er verstoringen optreden. Dat kan ook bij satellietverbindingen, maar dan moeten die de volle laag krijgen."

Dat laatste ziet De Kort niet snel gebeuren. "Die netwerken zijn goed beveiligd en gebouwd om ertegen te kunnen. Sowieso zijn die stormen beperkt in duur, meestal is zo'n wolk binnen enkele uren langsgetrokken en herstelt de situatie zich."

De Kort wijst erop dat de meeste satellieten worden beschermd door het magnetische veld van de aarde. Die bevinden zich tot een paar honderd kilometer van de evenaar. "Satellieten in de geostationaire baan, zo'n 36.000 kilometer van de evenaar, kunnen wat meer last hebben van die geladen deeltjes, maar moderne satellieten zijn goed beschermd. En als het al gebeurt, zal de uitval kort zijn. Zie het als een computer die vastloopt: je zet hem uit en aan, en hij doet het weer."

Ook Ellerbroek gaat ervan uit dat de impact zeer beperkt blijft. "Geladen deeltjes verstoren elektronica, maar bij de bouw van apparaten en satellieten wordt daarmee rekening gehouden. Bovendien zit de infrastructuur voor bijvoorbeeld internet veelal op aarde, voor maar een klein deel zijn we afhankelijk van satellieten. Een zonnestorm is niet zo sterk dat apparatuur kapotgaat. Het kan zijn dat we hier en daar pech hebben, maar niet zoals ik her en der lees."

Stroomuitval in verleden

Een beruchte zonnestorm was in 1859, weet Ellerbroek. "Toen schijnen telegraafverbindingen te zijn uitgevallen. Er was destijds niet veel elektriciteit op aarde dus dat viel meteen op."

In Canada viel in 1989 op grote schaal de stroom uit door waarschijnlijk een zonnestorm, weet De Kort nog. "Maar dat was een heel regionaal verschijnsel, op een plek die dicht bij de magnetische pool ligt en met een elektrisch netwerk dat relatief slecht beveiligd was."

De Kort schat de kans op minder dan 1 procent dat er de komende honderd jaar netwerken uitvallen door een zonnestorm. "En dan nog voor korte tijd, denk aan uren of een dag. We weten redelijk hoe het werkt op de zon, dat energie niet oneindig groot kan worden. Dat heeft te maken met het type ster dat de zon is: alles is gematigd."

Alert blijven

Toch moeten instanties, zoals elektriciteitsbedrijven, alert blijven, zegt De Kort. Een mening die gedeeld wordt bij het KNMI, waar het 'ruimteweer' sinds enkele jaren door een speciale afdeling 24/7 in de gaten wordt gehouden. "Mochten er extreem zware zonnestormen komen, dan waarschuwen we op tijd. We staan in verbinding met ministeries, vitale sectoren", zegt Bert van den Oord van het KNMI.

Reden om nu al te waarschuwen, is er niet, zegt Van den Oord. Wat er nu gebeurt, is volgens hem niet heel speciaal. "Maar in Nederland maken we voor alle risico's analyses. Het hoogtepunt van de zonnestorm valt volgend jaar of in 2025, daarna neemt de activiteit weer af. Sinds onze ruimteweerafdeling is opgericht, maken we onze eerste zonnecyclus mee. Hoe de berichten daarover vallen bij het publiek, leren we nu. Er staat al informatie op onze site over ruimteweer, die gaan we maar eens uitbreiden, meer toegankelijk maken."