Als je Rop Gonggrijp nu vraagt of de verkiezingen te vertrouwen zijn, zal hij een heel ander antwoord geven dan in 2006. In dat jaar wist hij met de actiegroep "Wij Vertrouwen Stemcomputers Niet" mensen ervan te overtuigen dat de gebruikte stemcomputers niet veilig waren. Dat leidde een jaar later tot herinvoering van het stemmen op papier.
"Het proces is nu nog niet perfect, maar het is nu niet zo dat we een dringend probleem hebben. Je kunt veilig gaan slapen", zegt Gonggrijp, ook bekend als privacy-activist en mede-oprichter van internetprovider XS4ALL. Betekenisvolle fraude is volgens hem nagenoeg onmogelijk. Hoe anders was dat in 2006: "Toen had ik misbruik bij de verkiezingen echt niet durven uitsluiten."
De afgelopen jaren zijn veel verbeteringen doorgevoerd om het stemproces transparanter en veiliger te maken. Zo werden gaten in de zogenoemde optelsoftware gedicht - hoewel er geen stemcomputers meer worden gebruikt, moeten al die papieren stemmen nog wel bij elkaar worden opgeteld. Die optelsoftware bleek in het verleden meermaals beveiligingsproblemen te hebben, die inmiddels zijn opgelost.
Ook het papieren telproces is de afgelopen jaren transparanter gemaakt: zo mogen observanten in stemlokalen foto's maken van de zogenoemde proces-verbalen, waarin de uitslag wordt vastgelegd. Gemeenten gaan die zelf ook publiceren, samen met de digitale telbestanden, zodat burgers de uitslag kunnen nalopen. Bovendien zorgt de nieuwe Kieswet, die dit jaar inging, voor snellere hertellingen bij onregelmatigheden.
Samenzweringstheorieën
Het verkiezingsproces ligt dan ook wat meer onder een vergrootglas dan vroeger, merkt Wim Voermans, hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Universiteit Leiden. "Al in 2006 kreeg het vertrouwen in de verkiezingen een flinke tik, vanwege het gedoe over de stemcomputer", zegt Voermans. Ook trok Forum voor Democratie bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2021 het stemproces in twijfel.
"En in andere landen, zoals de Verenigde Staten, zag je het misgaan met allerlei samenzweringstheorieën. Daarom zit de Kiesraad er nu bovenop." Niet zonder resultaat: "Het zit echt goed in elkaar."
Wel vermoedt Voermans dat het papieren stemproces voor wantrouwen zorgt bij jongeren. "Er is een digitale generatie opgestaan, die gewend is aan computers; dat ze dan opeens in een hokje met papierwerk worden gestopt, wekt wellicht geen vertrouwen."
Toch is een terugkeer naar de stemcomputer niet waarschijnlijk: de consensus onder verkiezingsonderzoekers is dat dat tot onnodig veel kwetsbaarheden leidt. Bovendien is het stemproces dan ook veel moeilijker te begrijpen en te controleren. "Toen we nog stemcomputers hadden, waren er drie mensen in Nederland die precies snapten hoe het werkte", zegt Gonggrijp. Een papieren telproces is veel intuïtiever te begrijpen.
Niet perfect
Tegelijkertijd is het verkiezingsproces nu nog niet perfect. De optelsoftware die nu nog wordt gebruikt, bleek herhaaldelijk fouten te bevatten. Die zijn weliswaar gedicht, maar uiteindelijk moet de software helemaal worden vervangen.
De technologie blijft een achilleshiel: de ICT-leverancier die de software verspreidt, zou in theorie een achterdeurtje kunnen inbouwen om de resultaten te manipuleren, bevestigen bronnen aan de NOS. Dat zou ook kunnen als een aanvaller inbreekt bij het bedrijf. "Het systeem is nu onnodig kwetsbaar, omdat er veel vertrouwen bij één leverancier ligt", zegt een van hen.
"Zolang de opkomst hoog blijft, vinden veel mensen het dus de moeite."
Maar in de praktijk zou gesjoemel met de software niet onopgemerkt blijven, melden andere bronnen. "In de praktijk merk je het als het optellen van de stemmen niet klopt, omdat er extra waarborgen zijn ingebouwd." Ook kunnen burgers dus zelf de resultaten bij elkaar optellen en mogelijke onregelmatigheden opsporen. Omdat de tellingen ook op papier worden doorgegeven en worden vergeleken met de digitale telling, zou fraude altijd moeten uitkomen.
Waarnemers
Deze verkiezingen gaan voor het eerst in georganiseerd verband "verkiezingswaarnemers" naar stembureaus, als onderdeel van het project Controle-Verkiezingen.nl .
Onder de organisatoren zitten ook het voormalige Viruswaarheid. Hoewel zij niet bekendstaan om hun vertrouwen in de overheid, is het initiatief niet geboren uit wantrouwen, stelt Dennis Spaanstra van Controle-Verkiezingen. "Ons doel is juist om het vertrouwen te versterken."
Want wantrouwen is er, stelt Spaanstra. "Dat komt ook doordat mensen het niet begrijpen." Meekijken helpt dan: "Dan zien ze dat een partij die in de uitslag het grootste is, in het stembureau ook de grootste stapels heeft."
Hoogleraar Voermans maakt zich overigens weinig zorgen over wantrouwen in de verkiezingen. "Zolang de opkomst hoog blijft, vinden veel mensen het dus nog de moeite om te gaan stemmen." En die is in Nederland nog altijd relatief hoog. "Zelfs in het coronajaar 2021, toen er best wat wantrouwen tegen de overheid was." Toen kwam 78,7 procent van de stemgerechtigden opdagen.
