Invasieve muggensoort bedreigt malariabestrijding Afrika
Begin 2022 werden opeens grote aantallen studenten ziek in de Ethiopische stad Dire Dawa. Op het hoogtepunt had de helft van de studenten koorts. Tot verbazing van de artsen bleek het te gaan om malaria, een ziekte die normaal vooral toeslaat op het platteland. Wat de uitbraak nog opvallender maakte, was de timing. Waar malaria vooral zijn kans grijpt in het regenseizoen was het toen juist de droge tijd.
Door nieuw onderzoek is nu duidelijk wat de raadselachtige uitbraak veroorzaakte. In Dire Dawa verspreidde een voor Afrika nieuwe malariamug de parasiet, die de mensen daadwerkelijk ziek maakt. Deze mug - Anopheles stephensi - komt uit India en dook in 2012 op in de haven van het Oost-Afrikaanse land Djibouti. De 'nieuwe' mug gedraagt zich anders dan zijn Afrikaanse soortgenoten. Eerder ontdekten wetenschappers in het laboratorium dat de mug lokale parasieten kon opnemen als hij besmette mensen beet.
Een team van Ethiopische onderzoekers, in samenwerking met internationale collega's uit onder meer Nederland, zocht in Dire Dawa naar muggen. Die onderzochten ze op malariaparasieten. Ook vergeleken ze de verspreiding van de ziekte en muggen. De wetenschappers publiceerden erover in het vakblad Nature Medicine.
Malariabestrijders maken zich grote zorgen over het oprukken van de mug. Net nu Afrika verstedelijkt, is er opeens een mug die zich thuis voelt in de stad en in een droger klimaat. "Misschien wel meer dan 100 miljoen Afrikaanse stadsbewoners lopen ineens risico op malaria", zegt Teun Bousema, malaria-onderzoeker aan het RadboudUMC die meewerkte aan het onderzoek. En dan is de mug ook nog eens goed bestand tegen bestrijdingsmiddelen.
De strijd tegen malaria stokte de afgelopen jaren sowieso al. Het aantal mensen dat jaarlijks sterft, was op het laagste punt teruggedrongen van meer dan een miljoen naar 500.000 slachtoffers. Inmiddels bezwijken jaarlijks al weer ruim 600.000 mensen. Tragisch genoeg bestaat de overgrote meerderheid uit kinderen van onder de vijf jaar.
Er zijn diverse redenen waarom malaria terugslaat. Zo blijken de parasieten steeds beter tegen de antimalariamiddelen te kunnen. Bovendien 'verstoppen' ze zich steeds vaker voor veel gebruikte sneltesten. Omdat parasieten een eiwit missen kunnen die testen, die lijken op de welbekende coronatesten, ze niet meer aantonen.
In plaats daarvan is er tijdrovend microscopisch onderzoek nodig. En dat terwijl er juist veel geld was gestoken in een gevoelige en makkelijke test die bruikbaar was in steden waar artsen maar beperkte ervaring hebben met malaria.
De economische schade van malaria is enorm. Het gaat echt over 40 miljard dollar per jaar, dat is gewoon wat malaria als probleem het continent kost
In Dire Dawa kwamen al deze problemen bij elkaar, zegt Bousema, en kwam de invasieve mug er nog eens bij. Sinds deze voor het eerst werd gezien in Djibouti verspreidde de mug zich verder in de regio en is zelfs gevonden in Ghana en Nigeria. Aangezien er nauwelijks wordt gemonitord verwacht Bousema dat Anophales stephensi op nog veel meer plekken voorkomt. Uitroeiing is daarom hoogstwaarschijnlijk niet meer mogelijk en de aantallen onder controle houden het hoogst haalbare.
'Vaccins redden kinderlevens'
Naast alle negatieve trends ziet Bousema ook redenen voor optimisme. Zo kondigde de wereldgezondheidsorganisatie WHO vier weken geleden aan dat ze adviseert een tweede vaccin tegen malaria te gaan gebruiken. De vaccins zijn nog verre van perfect. Ze vergen meerdere injecties, hebben een beperkte effectiviteit en richten zich tot dusver alleen op kinderen.
Toch is Bousema hoopvol over de resultaten. Vaccins redden kinderlevens; in de gebieden waar het eerste vaccin is geïntroduceerd daalde de kindersterfte met dertien procent.
En ze doen ook iets tegen de meer subtiele schade die malaria aanricht: "Als je ernstige malaria doormaakt, doe je het minder goed op school. En die hersenschade komt ook niet meer goed." En de baten van vaccineren zijn breder. "De economische schade van malaria is enorm. Het gaat echt over 40 miljard dollar per jaar, dat is gewoon wat malaria als probleem het continent kost."
In Dire Dawa wisten ze de uitbraak uiteindelijk te beteugelen, door bijvoorbeeld larven van de muggen te bestrijden. Maar weg gaat de ziekte niet meer, zegt Bousema. "Ik denk dat het wachten is op een volgende uitbraak. Maar nu weet je in ieder geval waar je rekening mee moet houden."