Ministerie wilde twee jaar na MH17 economische banden met Rusland weer aanhalen
Na het neerhalen van vlucht MH17 boven Oekraïne in juli 2014 was het kabinet duidelijk: "Geen business as usual meer met Rusland." Achter de schermen bedacht het kabinet zich al snel. Mede onder druk van het bedrijfsleven begon het een lobby om de slechte economische relatie te herstellen.
Dat blijkt uit opgevraagde stukken op basis van de Wet open overheid (Woo) over de discussies op de ministeries van Economische, Buitenlandse en Algemene Zaken over de economische relatie met Rusland. Er komt een beeld uit naar voren dat Nederland, aangejaagd door het bedrijfsleven, zwaardere sancties tegen Rusland probeerde te voorkomen.
Zo was het voor ambtenaren op het ministerie van Economische Zaken duidelijk: "Europese afhankelijkheid van Russisch gas is een realiteit." In een notitie van Buitenlandse Zaken was het ambtenaren helder dat "Rusland niet zal terugschrikken om tijdelijk de kraan dicht te draaien". Ambtenaren spraken over "het gaswapen" van Moskou.
Handelsmissie
Voor de oorlog in Oekraïne waren meer dan 3000 Nederlandse bedrijven actief in Rusland. Na de MH17-ramp werden onder druk van Nederland diverse hoge Kremlinleden en Russische staatsbedrijven op een Europese zwarte lijst geplaatst. Toch drong wijlen Hans de Boer als voorzitter van werkgeversorganisatie VNO-NCW er meerdere malen op aan om een nieuwe handelsmissie naar Rusland te organiseren, zo schreven ambtenaren in 2019 in een 'Ruslandstrategie'.
Minister Blok van Economische Zaken ontmoette op 27 mei 2019 in München de Russische minister Lavrov van Buitenlandse Zaken, officieel over de aansprakelijkheid van Rusland bij het neerhalen van het vliegtuig van Malaysia Airlines. "VNO is zeer welkom", kreeg Blok daar van Lavrov te horen. "Er is ook geen verbod op handelsmissies", zei Blok drie jaar geleden in antwoord op Kamervragen van de PVV. Toch kwam de handelsmissie er uiteindelijk niet.
Gas
Vanwege de vrees de economische banden met Rusland op het spel te zetten, bleef een vermindering van de grote afhankelijkheid van Russisch gas jarenlang uit. Pas nadat Rusland de kraan zelf had dichtgedraaid na de inval in Oekraïne vorig jaar en de energieprijzen omhoog waren geschoten, zocht Nederland in allerijl naar alternatieven zoals vloeibaar gas en duurzame energiebronnen.
Signalen dat het marktaandeel verloren gaat aan concurrenten uit andere Europese lidstaten moeten serieus genomen worden.
Hoewel het geen business as usual zou zijn, blijkt uit alle vrijgegeven documenten dat het zakendoen met Rusland feitelijk gewoon moest doorgaan. Nog geen twee jaar na de vliegramp wees het ministerie van Economische Zaken in een adviesnota Buitenlandse Zaken erop dat "Rusland niet weggaat en een pragmatische omgang met diens politiek wenselijk is (...) en dat de EU-afhankelijkheid van Russisch gas een realiteit is".
De directie Europese en Internationale Zaken van het ministerie van Economische Zaken voegde daaraan toe: "Signalen dat het marktaandeel verloren gaat aan concurrenten uit andere Europese lidstaten moeten serieus genomen worden." Dit werd als een "onwenselijke situatie" gezien: "Het risico is aanwezig dat het in Rusland actieve Nederlandse bedrijfsleven afzakt naar de achterhoede vergeleken met andere EU-lidstaten." "Rusland staat ambivalent tegenover Nederland", constateren ambtenaren.
Na het neerhalen van de MH17 zette Nederland in op "sancties en dialoog" met Rusland. Een uitnodiging uit 2015 van de Russische energieminister Novak aan minister Kamp om een 'olie- en gasconferentie' in Sint-Petersburg bij te wonen, werd op advies van zijn ambtenaren zodoende "aangehouden".
Geen eerlijk speelveld
Al vrij snel begonnen de onder druk van Nederland ingestelde Europese sancties en de "richtlijnen" voor bedrijven hoe hiermee om te gaan te schuren. "Het besef is er zeker dat het bedrijfsleven lijdt onder de (Russische) sancties en de economische teruggang van Rusland", klinkt het een jaar na de vliegramp in een verslag van de Dutch Trade and Investment Board (DTIB). In dit overlegorgaan praten diverse ministeries met bedrijfspartijen als VNO-NCW en MKB-Nederland.
Wat vooral schuurt is dat niet alle Europese lidstaten de richtlijnen voor de sancties al te strak naleven. Niet eerlijk ("geen level playing field"), vinden Nederlandse bedrijven. En dus adviseren ambtenaren "te kijken naar een ruimere invulling van de richtlijnen. (..) We willen pleiten voor een open houding waar het de economische activiteiten met Rusland betreft die strikt genomen volledig buiten de sancties vallen". En verder: "Bedrijven zouden op economisch terrein graag een verbetering van de bilaterale relaties zien: meer dialoog, meer actieve handelsbevordering."
Twee scenario's
In een schets voor de toekomst stelden ambtenaren in 2015 twee scenario's op. Een relatief optimistisch scenario waarin de "Russische energieleveranties aan EU niet worden gehinderd." In een pessimistisch scenario werd er wel degelijk rekening mee gehouden dat Nederland in een winter weleens in de kou kon zitten: "Hoewel de Russische Federatie de energieleveranties aan de EU vermoedelijk niet direct zal staken, zal Moskou het 'gaswapen' eventueel actief gaan gebruiken. (...) bijvoorbeeld door tijdelijke onderbrekingen van de gastoevoer."
Een optie om de afhankelijkheid van Russisch gas daarom te verminderen blijft echter onbesproken. Want: "Rusland heeft de Europese Unie minstens zo hard nodig als andersom", luidde de conclusie. Een Amerikaans aanbod om leveranties van duurder vloeibaar gas op te voeren werd afgeslagen, mede door druk van Nederlandse bedrijven.
