Studenten met migratieachtergrond opvallend vaak beschuldigd van fraude, minister wil systeem grondig nagaan
Salwa van der Gaag
Onderwijsminister Robbert Dijkgraaf wil "grondig nagaan" of de fraudecontroles door Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) met studiefinanciering "wel echt eerlijk zijn". De minister reageert daarmee op een onderzoek van NOS op 3 en Investico.
Studenten met een migratieachtergrond worden opvallend vaak beschuldigd van fraude met studiefinanciering, is het beeld van een rondgang langs ruim dertig advocaten die studenten bijstaan in bezwaar- en beroepsprocedures tegen DUO. De dienst is verantwoordelijk voor alle studiefinanciering en leningen aan studenten.
De afgelopen tien jaar ondersteunden de advocaten in totaal 376 studenten die beschuldigd werden van frauderen met de uitwonende beurs. Bij 367 van hen, in vrijwel alle gevallen dus, ging het om studenten met een migratieachtergrond. Dijkgraaf spreekt van een "verontrustend signaal" in een reactie op de bevindingen uit het onderzoek.
NOS op 3 sprak met meerdere gedupeerden en advocaten en ging langs bij DUO om te vragen hoe zij ernaar kijken:
Zo spoort DUO fraude op
Sinds 2012 werkt DUO met een algoritme om mogelijke fraude op te sporen. Met zelfbedachte risico-indicatoren zoals leeftijd en opleidingsniveau selecteert het systeem potentiële fraudeurs.
Fraude-onderzoekers bepalen vervolgens bij wie controleurs op huisbezoek gaan. Zij kijken weer naar andere factoren. Zo vormen studenten die bij familieleden zoals broers of tantes inwonen volgens DUO een risicogroep voor fraude, terwijl ook zij recht hebben op de uitwonende beurs.
De huisbezoeken en het eventuele buurtonderzoek worden uitgevoerd door bedrijven die worden ingehuurd door DUO. De controleurs stellen een adviesrapport op met daarin verklaringen van huisgenoten of buurtbewoners.
Soms zijn twee verklaringen al voldoende. Als DUO op basis daarvan concludeert dat er sprake is van fraude, krijgt de student een brief waarin staat dat de ontvangen beurs terugbetaald moet worden. Vaak komt er nog een boete bovenop en voorafgaand aan de beslissing gaat DUO niet met studenten in gesprek.
Volgens experts gaat er veel mis bij de opsporingsmethode. Zo heeft het algoritme dat studenten selecteert geen wetenschappelijke basis. Ook is het in de testfase niet gebaseerd op neutrale data, maar gevoed met 'ervaringen' van medewerkers van DUO.
"Dan heb je geen idee wat je aan het meten bent", zegt hoogleraar privaatrecht Gijs van Dijck, gespecialiseerd in etnisch profileren door overheidsorganisaties. "Je kunt prima met een algoritme werken, maar je moet wel weten wat dat precies doet om te voorkomen dat je één groep eruit pikt."
Advocaat Gülsüm Çekiç, die zelf meerdere studenten bijstond tijdens fraudezaken, heeft bedenkingen bij de familieband waar DUO ook op selecteert. "Studenten met een migratieachtergrond zullen eerder bij een broer, zus of tante gaan wonen." Volgens haar vergroot zo'n risico-indicator de kans dat DUO bij een specifiekere groep terechtkomt.
Vijf medewerkers van DUO bepalen bij wie controleurs langskomen. "Er kan vooringenomenheid in het proces sluipen", zegt Lucas Haitsma die promoveert op discriminerende algoritmes bij handhavingsorganisaties.
Haitsma: "Als je naar een specifieke groep kijkt, ga je alleen daar fraude vinden. Conclusies trekken op basis van die data, leidt dan alleen maar tot een nog grotere tunnelvisie. Het idee dat deze groep jongeren vaker zou frauderen wordt dan bevestigd en dat is kwalijk."
Geen selectie op basis van etniciteit en nationaliteit
Volgens DUO selecteert het gebruikte algoritme niet op etniciteit en nationaliteit. "Bij ons is niet bekend wat de achtergrond van een student is, daar selecteren wij niet op", zegt een woordvoerder. Toch wil onderwijsminister Robbert Dijkgraaf weten of de fraudebestrijding "niet op een impliciete, indirecte manier een discriminerend effect" heeft. Dijkgraaf: "We zijn hier als overheid door de toeslagenaffaire echt alert op geworden".
DUO zegt niet op de hoogte te zijn van de oververtegenwoordiging van studenten met een migratieachtergrond in de gevoerde rechtszaken die NOS op 3 en Investico onderzocht.
Sinds 2012 zijn er geen officiële evaluaties van het fraudebeleid uitgevoerd. Ook de misstanden bij de toeslagenaffaire waren voor de uitvoeringsorganisatie geen reden om de eigen werkwijze tegen het licht te houden, laat een woordvoerder weten.