Gewetenloze manipulator of briljant diplomaat? Henry Kissinger is 100 jaar

• Dick Jansen

  redacteur Buitenland

Was hij een briljant diplomaat, die als een politieke rockster wereldleiders naar zijn hand zette? Of was hij een gewetenloze manipulator die niet terugdeinsde voor geheime bombardementen op Laos en Cambodja, om zo Noord-Vietnam inschikkelijker te maken bij vredesbesprekingen?

Het onderstreept: er zijn tal van meningen te vormen over de Amerikaanse politicus en diplomaat Henry Kissinger, die vandaag 100 jaar is geworden. Als nationale veiligheidsadviseur en minister van Buitenlandse Zaken diende hij onder de presidenten Richard Nixon en Gerald Ford tijdens het hoogtepunt van de Koude Oorlog.

Na zijn ministerschap bleef Kissinger actief op het wereldtoneel. Via zijn adviesbureau Kissinger Associates geeft hij wereldwijd nog altijd regeringen en bedrijven raad. Daarnaast is hij een terugkerende gast in media en op bijeenkomsten, zoals op het World Economic Forum.

Vorig jaar waarschuwde hij in Davos bijvoorbeeld nog om Rusland niet geheel in de hoek te drijven. Ook zei hij dat hij het terecht zou vinden als er vredesbesprekingen zouden komen waarbij delen van Oekraïne bij Rusland blijven horen. Het is in het Westen en vooral in Oekraïne allesbehalve een populaire boodschap, maar als toekomstscenario nog steeds niet uit te sluiten.

Schaakmeester

Iedereen is het er wel over eens dat de van oorsprong Duits-Joodse Heinz Alfred Kissinger de invloedrijkste en meest bepalende Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken en diplomaat van de afgelopen eeuw was. Hij werd in 1923 geboren in het Duitse Fürth. Vijftien jaar later vluchtte hij met zijn ouders naar de Verenigde Staten, weg van het nazisme.

Kissinger schreef geschiedenis door in 1971 heimelijk naar China te reizen om een bezoek van president Nixon voor te bereiden. Hij sprak met Mao Zedong en andere Chinese leiders over het aanhalen van de banden en het verwelkomen van China in internationale fora, zoals de Verenigde Naties.

Zeven maanden later reisde Nixon naar China voor het oog van de wereld, waarmee de communistische vriendschap tussen China en Rusland minder hecht bleek dan gedacht.

Kissinger schaakte steevast op meerdere borden. Hij onderhield nauw contact met de Russische ambassadeur in Washington. Die vertrouwde hij toe - zonder dat Nixon het wist - dat de Verenigde Staten van plan waren om zich terug te trekken uit de fel bekritiseerde oorlog in Vietnam. Hij zei hem ook dat Amerika genoegen zou nemen met de blijvende aanwezigheid van de communistische Vietcong in Zuid-Vietnam. De oorlog was onhoudbaar geworden, volgens Kissinger.

Twee jaar later, begin 1973, werd in Parijs afgesproken dat de oorlog zou worden 'ge-Vietnamiseerd'; Amerika zou zich terugtrekken. Een eervolle vrede, zei Nixon, om zo het falen te maskeren. Zuid-Vietnam kreeg alleen nog materiële steun van Amerika. In 1975 viel Saigon en zag de wereld de dramatische beelden van helikopters die vanaf het dak van de Amerikaanse ambassade de laatste Amerikanen evacueerden.

Een rode draad in Kissingers loopbaan is de zogenoemde realpolitik, oftewel een pragmatische vorm van politiek. Kissinger was - en is - wars van ideologie. Het zo goed mogelijk dienen van de Amerikaanse belangen in een wereldorde met een multipolair machtsevenwicht was voor hem het belangrijkst. Hij wist als geen ander partijen tegen elkaar uit te spelen.

Zo leidde de Amerikaanse toenadering tot China niet tot een verharding van de relaties met Moskou, zoals misschien werd verwacht. Kort na zijn ontmoeting met Mao reisde Nixon ook naar Moskou om daar het eerste SALT-akkoord af te spreken, dat voorzag in het reduceren van strategische nucleaire bewapening. Kissinger was zo de architect van de 'detente' (periode van ontspanning) in de Koude Oorlog.

In 1973 kregen Kissinger en de Noord-Vietnamese onderhandelaar Le Duc Tho beiden de Nobelprijs voor de Vrede. Die toekenning was omstreden. Kissinger kwam de prijs niet ophalen. Hij schonk het geld aan een liefdadigheidsorganisatie voor kinderen van gesneuvelde Amerikanen. Le Duc Tho weigerde de prijs, omdat er nog steeds geen vrede was in Vietnam.

Schaduwzijde

Kissingers realpolitik leidde tot grote diplomatieke successen, met lovende publicaties en covers op tijdschriften als Time en Newsweek. Maar er was ook een forse schaduwzijde. Want hoewel de Koude Oorlog mede door Kissingers toedoen tot een detente leidde, bleef het vooral in Zuid-Amerika, Afrika en Azië instabiel.

Zo werd in 1973 de gekozen president en socialist Salvador Allende van Chili met Amerikaanse steun verjaagd en vermoord, om opgevolgd te worden door dictator Pinochet. Daarnaast steunde Kissinger de regering van Indonesië in het bloedig neerslaan van de onafhankelijkheidsstrijd in Oost-Timor, het wrede optreden van het Pakistaanse leger in Oost-Pakistan en een opstand die leidde tot een onafhankelijk Bangladesh ten koste van in ieder geval honderdduizenden slachtoffers. Volgens sommige schattingen vielen daarbij zelfs 3 miljoen doden.

Kissingers steun voor bombardementen in Cambodja leidde er volgens zijn critici toe dat de bevolking geleidelijk het bewind van de Rode Khmer omarmde, met uiteindelijk een genocide tot gevolg.

Niet overal welkom

Nog altijd laat Kissinger zijn stem horen op het wereldtoneel. Recentelijk waarschuwde hij op diverse podia bijvoorbeeld voor de gevaren van een nieuwe wapenwedloop met ongereguleerde kunstmatige intelligentie.

Ook was hij onlangs nog te gast bij een nieuwsshow van de Amerikaanse zender CBS. Desgevraagd antwoordde hij dat de Chinese president Xi Jinping waarschijnlijk persoonlijk aan de telefoon zou komen als een medewerker van Kissinger Peking zou bellen. "En Poetin?", vroeg de presentator. "Waarschijnlijk wel."

Bekijk hier het fragment:

Overigens is Kissinger lang niet overal meer welkom. Hij kan niet meer reizen naar landen als Chili, Argentinië en Spanje, waar rechters namens nabestaanden van slachtoffers van de Amerikaanse steun aan militaire regimes vragen om zijn arrestatie en getuigenis.