Dit weten we over de Russische spionnen in Nederland
Zeker twintig Russische official covers - spionnen in de diplomatieke dienst - waren begin dit jaar nog actief in Nederland. Zeventien van hen zijn in maart uitgezet. Anders dan gewone diplomaten zijn de inlichtingenofficieren nauwelijks vindbaar op internet. Ze zijn niet actief op sociale media, of zijn daar jaren geleden mee gestopt. Meerdere vrouwen van spionnen zijn wel online te vinden. Dankzij hen weten we iets meer over het leven van deze mannen.
We spraken ook met inlichtingenbronnen en legden de lijst voor aan het Dossier Center. Dat is een organisatie die wordt gefinancierd door de verbannen Russische oligarch en Poetin-criticus Mikhail Chodorkovski. Het Center heeft toegang tot databases met eerder gelekte informatie over de opleiding en achtergrond van Russische inlichtingenofficieren.
Dit is wat we over ze weten.
Baan bij consulaat of ambassade
Op hun visitekaartje staat dat ze werken als attaché of secretaris op de Russische ambassade of het consulaat in Den Haag, of bij de handelsvertegenwoordiging in Amsterdam. Maar hun echte werkgever is de Russische militaire inlichtingendienst GRU of de Russische buitenlandse inlichtingendienst SVR (een van de opvolgers van de KGB).
Beide diensten hebben min of meer hetzelfde doel: het vergaren van relevante politieke, economische of militaire informatie. De meeste official covers worden geacht om op pad te gaan en bronnen te werven. Wat ze doen is geheim voor het reguliere ambassadepersoneel, net als voor de medewerkers van de andere dienst. Sommigen doen hun spionagewerk fulltime, anderen hebben er diplomatieke taken naast.
De jonge attaches Kirill Matveev (30) en Aleksey Druzhin (33) hebben een van de belangrijkste functies op de ambassade. Ze werken in de referentura, de beveiligde kamer in de villa op het ambassadeterrein waar alleen zij en hun leidinggevende Sergey Pyatnitskiy (52) in mogen komen. Het zijn encryptie-experts van de SVR: ze versleutelen via encryptiehardware geheime berichten en versturen die naar het SVR-hoofdkwartier in Moskou. Ook decoderen ze de berichten die uit Moskou komen. Ook de GRU heeft in de villa een eigen referentura. Die wordt bemand door attaché Oleg Korotkov (53).
Deze mannen hebben, samen met hun chefs, als enige toegang tot de sleutels die nodig zijn om berichten te coderen en zien alles wat er in- en uitgaat. Het werk dat ze doen is zo gevoelig, dat encryptie-experts zonder begeleiding het ambassadeterrein niet mogen verlaten. Dat moet voorkomen dat hen iets overkomt of dat ze in contact komen met westerse diensten.
Volgens het Dossier Center is Druzhin de zoon van een ambtenaar. Zijn vader heeft een hoge ICT-functie in het Kremlin. Druzhin zelf studeerde aan de Luchtvaart Academie in Moskou, een opleiding waar volgens het Dossier Center vaker inlichtingenofficieren vandaan komen.
Pyatnitskiy, het hoofd van de referentura, stond volgens inlichtingenbronnen boven aan de lijst om uitgezet te worden, gevolgd door de andere encryptie-experts. Doordat encryptie-experts in heel West-Europa zijn uitgezet, is het nu veel lastiger voor de SVR in Moskou om te communiceren met de nog aanwezig spionnen op de grond, denken de inlichtingdiensten in West-Europa.
Dat Pyatnitskiy een spion was, was voor de diensten waarschijnlijk niet moeilijk te achterhalen. Hij staat volgens het Dossier Center in Moskou geregistreerd op een adres waar al tijdens de Koude Oorlog officieren van het eerste directoraat van de KGB (nu SVR) woonden.
Op een steenworp afstand van de ambassade woonde viceconsul Roman Nefedov (34) met zijn vrouw en twee jonge kinderen. Net als eerste secretaris Aleksey Frolov (34) is hij van directoraat VKR van de SVR. Nefedov en Frolov moeten als leden van de zogenoemde KR-lijn de Nederlandse inlichtingendiensten in de gaten houden en waar mogelijk bronnen bij de diensten werven. Ook zien ze erop toe dat de andere diplomaten, inclusief hun GRU en SVR-collega's, het regime in Moskou trouw blijven en houden ze bepaalde Russen in Nederland in de gaten.
Een deel van het e-mailadres van Nefedov, dat gekoppeld is aan zijn profiel op Vkontakte, verraadt wellicht al zijn achtergrond: 'psyopworld@..', oftewel: psychologische oorlogsvoering. Dat hij op het consulaat werkt komt goed uit: hij ziet daardoor alle visumaanvragen voor Rusland. Waarschijnlijk wordt de functie van viceconsul al jaren ingevuld door een SVR-officier. De SVR en GRU werken met slot positions: ze spreken met het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken af dat bepaalde functies op de ambassade standaard worden ingevuld door iemand van hun dienst.
Frolov moet als eerste secretaris ook ceremoniële taken uitvoeren voor de ambassade. Zo is hij op foto's te zien bij een prijsuitreiking op de ambassade en bij een bezoek aan het Zaans Museum. Mogelijk is Nederland niet zijn eerste post. Uit sociale mediafoto's van zijn vrouw blijkt dat het stel onder andere in Pakistan en de Verenigde Arabische Emiraten is geweest.
Het hoofd van de KR-lijn in Nederland, de onbekende man rechts op de foto, is niet uitgezet. Op de foto is te zien hoe hij zijn collega's begeleidt bij hun vertrek van luchthaven Zaventem in Brussel. Als hoofd contraspionage gaat hij ook over de beveiliging van de ambassade in Nederland. De vrees was dat zijn uitzetting zou leiden tot de uitzetting van het Nederlandse hoofd van de beveiliging in Moskou, zeggen inlichtingenbronnen. Ook de rezident, het hoofd van SVR in Nederland, is niet uitgezet. We weten niet wie hij is. Hij mocht in Nederland blijven omdat hij de officiële contactpersoon van de SVR in Nederland is.
Attaché Maksim Matveev (29) en technicus Pavel Nesterov (31) werken voor twee technische directoraten van de SVR. Nesterov is verantwoordelijk voor het opvangen van signalen met satellietschotels die op het dak van de villa staan - een klassieke vorm van spionage die signals intelligence wordt genoemd. Ook hacken valt onder het directoraat waar hij voor werkt. Matveev helpt zijn collega's aan spionageapparatuur zoals afluisterapparatuur en gps-trackers.
Kort na hun vertrek uit Nederland plaatst de vrouw van Matveev een gedicht op een poëziewebsite. "Vliegtuigen, koffers. Weinig zin, veel drama. Het is jammer, maar het leven zal niet veranderen", schrijft ze.
Net als veel andere ambassades in Nederland hebben de Russen meerdere diplomaten die hun land vertegenwoordigen bij de OPCW, de in Den Haag gevestigde organisatie voor het verbod op chemische wapens. Drie van hen staan er wel ingeschreven, maar komen bijna nooit bij zittingen en conferenties.
Een van hen, derde secretaris Stanislav Mokritskiy (39), werkt voor lijn KN van de SVR, de afdeling die zich bezighoudt met spionage op het gebied van chemische en nucleaire technologie. Hij werkte volgens het Dossier Center eerder bij een bedrijf dat onder andere microchips ontwikkelde voor het leger.
Eerste secretaris Ivan Lykov (44) en derde secretaris Andrey Vedeneev (38) staan ook geregistreerd bij de OPCW, maar werken voor militaire inlichtingendienst GRU. Vedeneev studeerde volgens het Dossier Center cum laude af aan de Militaire Academie van de Strategische Rakettroepen en deed daarna de GRU-opleiding. Volgens inlichtingenbronnen is het goed mogelijk dat hij en Mokritskiy vooral geïnteresseerd zijn in Nederlandse bedrijven die microchips ontwikkelen die gebruikt kunnen worden in Russische wapenindustrie.
Twee jaar geleden werden er ook al twee Russische spionnen Nederland uitgezet omdat ze te actief waren met het benaderen van mogelijke leveranciers van microchips. Vorige week werd bekend dat een Nederlandse man door de Fiscale inlichtingen- en opsporingsdienst (FIOD) is opgepakt omdat hij microchips aan Moskou zou hebben verkocht. Hoe deze man in contact zou zijn gekomen met de Russen, heeft de FIOD niet bekendgemaakt.
Over Lykov, op de foto te zien bij zijn uitzetting op luchthaven Zaventem, is weinig bekend. Hij werkte eerder de Russische diplomatieke missie in Genève.
Zoals gebruikelijk zijn ook de Russische defensie-attachés in dienst bij de GRU. Vijftiger Mikhail Klimuk, zoon van een gelauwerde Sovjet-astronaut, is de militair attaché in Nederland. In die hoedanigheid verschijnt hij regelmatig op recepties en bij de jaarlijkse herdenking van in de Tweede Wereldoorlog gesneuvelde Sovjetsoldaten in Amersfoort.
Hij is ook de rezident, het hoofd van de GRU-afdeling op de ambassade. Omdat hij ook de contactpersoon is van het Russische ministerie van Defensie voor het ministerie van Defensie in Nederland, is hij niet uitgezet. Dat geldt wel voor zijn assistenten Andrey Kolotov (36) en Aleksey Chadin (43). Beiden deden volgens het Dossier Center de GRU-opleiding voor militair attachés.
Vier GRU-spionnen werken op de kleine handelsvertegenwoordiging aan het Museumplein in Amsterdam. De handelsattachés die daar werken, wonen samen in een onopvallend gebouw in de Amsterdamse Rivierenbuurt. De handelsvertegenwoordiging is een logische dekmantel, zeggen inlichtingenbronnen, omdat de GRU als taak heeft om technologie voor het Russische leger aan te schaffen of kennis daarover te vergaren.
De meeste opvallende naam is die van handelsattaché Dmitriy Pichugin (53). Hij is op het moment van de uitzetting nog niet zo lang in Nederland. Hij wordt ingewerkt als encryptie-medewerker, maar het is een raadsel waarom een man van deze status zo'n taak krijgt. Dat hij in werkelijkheid geen handelsattaché is, blijkt wel uit zijn achtergrond: hij was jarenlang luitenant-kolonel bij de recherche van Moskou, waar hij zich onder andere bezighield met vermiste personen. Hij werkte ook voor een elite-eenheid van de binnenlandse veiligheidsdienst FSB en diende in het Russische leger.
De andere encryptie medewerker van de GRU in Amsterdam is handelsattaché Mikhail Milashuk (63). Hij is de oudste inlichtingenofficier. Hij studeerde volgens het Dossier Center in 1981 af aan de Militaire Academie voor Radio-elektronica. Wat zijn GRU-collega's, het adjunct hoofd van de handelsvertegenwoordiging Vadim Eliseev (56) en attache Boris Mokrov (34) in Amsterdam deden is niet duidelijk. Eliseev werkt eerder bij de Russische vertegenwoordiging van de VN in Genève. Volgens het Dossier Center stond hij ooit in Moskou ingeschreven onder het adres "militaire eenheid 22177", een code die staat voor de Militaire Diplomatieke Academie van de GRU.
