'Referenda' in bezet Oekraïne van start: vijf vragen en antwoorden

Afgelopen dinsdag werden ze pas aangekondigd, maar nu al vinden in vier bezette regio's in Oekraïne 'referenda' plaats over aansluiting bij Rusland. De referenda, waarvan de uitslag al vaststaat, duren vijf dagen. Daarna zullen de bezette delen van Loegansk, Donetsk, Zaporizja en Cherson worden geannexeerd door Rusland.

Hoe vindt deze georkestreerde stembusgang plaats en wat zijn de consequenties? Vijf vragen en antwoorden:

Hoe (on)vrij zijn de referenda?

Van een geloofwaardige, eerlijke en vrije stembusgang is geen sprake. Rusland heeft allereerst niet het recht om op Oekraïens grondgebied een verkiezing uit te schrijven. Daarnaast is het door de harde Russische repressie gevaarlijk om tegen de aansluiting te protesteren. En al zouden het eerlijke referenda zijn, dan zijn de omstandigheden (oorlog) verre van ideaal om veilig te stemmen.

Bovendien ontbreekt een groot deel van het electoraat. In steden is naar schatting twee derde van de populatie gevlucht, dichterbij het front is vrijwel iedereen vertrokken. Honderdduizenden zijn gedwongen vertrokken, tienduizenden zijn gedood of vermist. Dat geldt ook voor het lokale bestuur van vóór de Russische invasie. Juist het pro-Russische smaldeel is achtergebleven, waarmee allerminst is gezegd dat dat nu in de meerderheid is.

Er zijn geen onafhankelijke waarnemers, zoals gebruikelijk is bij verkiezingen in Europa.

In welke gebieden wordt er gestemd?

Geen van de vier regio's waar Rusland z'n oog op heeft laten vallen staat volledig onder Russische controle. In Cherson en Loegansk ontbreken enkele plaatsen, maar de oblasten (zoals de districten worden genoemd) Donetsk en Zaporizja zijn nog voor respectievelijk 54 en 73 procent in Russische handen. In het geval van Zaporizja staat de gelijknamige hoofdstad onder Oekraïens bestuur.

Het Kremlin laat in het midden in hoeverre de 'uitslag' van de referenda ook geldt voor de delen van de oblasten waar Oekraïne nu de controle heeft. Een teken aan de wand is dat in Russische staatsmedia tot voor kort over "een referendum in Azov-Zaporizja" werd gesproken, verwijzend naar het deel dat aan de zee van Azov ligt, maar tegenwoordig gewoon over 'Zaporizja'. De leider van de bezettingsmacht sprak gisteren wel nogmaals de wens uit om de hele regio in handen te krijgen.

Rusland bezet ook nog een strook land in de regio Charkov. Het is niet bekend wat de Russische plannen voor dit gebied zijn. De bezette dorpen in de regio Mykolajiv worden door Rusland 'tijdelijk' aan de oblast Cherson toegevoegd, zodat zij mee kunnen stemmen.

Hoe wordt er gestemd?

De 'referenda' duren vijf dagen om zoveel mogelijk mensen de kans te geven om de stemmen, althans volgens de bezettingsautoriteiten. Inwoners uit bezette gebieden lieten gisteravond aan de NOS weten dat ze geen informatie hebben ontvangen over hoe en waar gestemd kan worden.

Volgens het Russische staatspersbureau Tass zijn alleen op dinsdag alle 1500 stembureaus geopend, op de andere vier dagen wordt "in de buurt" of "vanuit huis" gestemd. Wat dat inhoudt, is niet geheel duidelijk en verschilt per regio. De bezettingsautoriteit van Zaporizja heeft aangekondigd dat de autoriteiten van deur tot deur zullen trekken om mensen te 'helpen' bij een veilige stembusgang.

Zo ziet de 'stempas' eruit in de regio Donetsk:

Ook in Rusland worden voor gevluchte burgers stemlokalen geopend, van Moskou tot Siberië, evenals op de Krim. Aanvankelijk waren er plannen om de stemming online te laten plaatsvinden, maar daarvoor bleek "het niveau van digitalisering in het land te laag", zei een woordvoerder van de bezettingsautoriteit in Cherson deze week.

Welke consequenties heeft het referendum?

Woensdag, een dag na de laatste stemdag, wordt de 'uitslag' verwacht. "Het is immers niet zo moeilijk om de voor- en tegenstemmen te tellen", zei een bezettingsbestuurder gisteren. Geen verrassende opmerking, want de uitspraak staat immers al vast: de stem voor aansluiting zal winnen. Daarna is het aan Rusland om 'het verzoek tot aansluiting' te honoreren. In 2014 gebeurde dat omtrent de annexatie van de Krim in enkele dagen.

Vanaf dat moment zal Rusland ieder Oekraïens offensief op de geannexeerde gebieden beschouwen als directe aanval op het land. De vrees bestaat dat Rusland (nog) harder zal terugslaan dan voorheen of de regio's zal uitrusten met kernwapens.

De separatistenleider van Donetsk heeft ook zijn stem uitgebracht:

Hoe reageert Oekraïne?

Oekraïne erkent de schijnreferenda uiteraard niet en zegt zich niet te laten afschrikken door illegale annexatie door Rusland. "Wij gaan door met het bevrijden van de bezette gebieden", zei minister Koeleba van Buitenlandse Zaken deze week. Dat geldt ook voor de Krim.

Oekraïners worden opgeroepen voorzichtig te zijn met het delen van paspoortgegevens, om misbruik ervan te voorkomen. Deelname aan het referendum wordt als collaboratie gezien, hoewel vicepremier Iryna Veresjoek zegt te begrijpen dat mensen onder druk zullen meedoen aan de stemming. "Zij die uit hopeloosheid meedoen zullen we uiteraard niet vervolgen."