Haastig referendum Oost-Oekraïne luidt nieuwe fase in de oorlog in

• Paul Alexander

  redacteur Buitenland

De plannen voor een referendum lagen er al langer, maar nu de Oekraïense troepen aan de rand van de regio Loegansk staan, kan de bevolking zich plotseling al deze week uitspreken over de vraag of ze zich bij Rusland willen aansluiten. In Oekraïne wordt rekening gehouden met verstrekkende gevolgen van een - onvermijdelijk - 'ja': algehele mobilisatie in Rusland en de ingelijfde gebieden en nieuwe nucleaire dreigementen.

Het referendum wordt van 23 tot en met 27 september gehouden, kondigde het pro-Russische bestuur van de regio Loegansk aan. Direct daarop volgden de drie andere zuidoostelijke regio's Donetsk, Zaporizja en Cherson met eenzelfde aankondiging.

Bekijk hier de aankondiging vanuit Cherson:

"We willen dat tussen ons en Oekraïne de grens van de Russische federatie loopt. We willen deel uitmaken van één groot Rusland," zo klonk het op het pro-Russische Telegramkanaal Donbas besluit.

Moskou schaart zich achter het initiatief. "Als ze zich rechtstreeks uitspreken voor aansluiting, steunen we hen," zei Doemavoorzitter Vjatsjelav Volodin in een reactie. En minister van Buitenlandse zaken Lavrov benadrukte dat het om een lokaal initiatief gaat: "De bevolking van de Donbas wil zeggenschap hebben over hun eigen lot."

Dit scenario werd in 2014 al uitgerold op de Krim. Daar sprak de lokale bevolking zich zogenaamd uit voor aansluiting bij Rusland, kort nadat de Russen het Oekraïense schiereiland hadden bezet. Waarna Moskou zich bereid toonde 'de spontane uiting van de volkswil' te honoreren.

'Voor eeuwig samen met Rusland'

'Onze toekomst is samen met Rusland - voor eeuwig' is al sinds het begin van de zomer te lezen op billboards in de regio's Zaporizja en Cherson. Leden van vrijwilligersorganisaties als Jonge Gardisten en Wij Samen met Rusland verschenen in de straten om met de voorbereidingen van het referendum te helpen. De Rusland-gezinde mediakanalen verspreidden de beelden.

"Dat was propaganda, bedoeld voor het thuisfront in Rusland", zegt journalist Konstantin Ryzjenko over de telefoon. "Vrijwilligers werden een dag lang in bussen langs verschillende locaties gereden. Ze trokken bij elke stop een ander T-shirt aan. Zo werd de schijn van drukke voorbereidingen alom gewekt. In werkelijkheid vertrokken ze weer de volgende dag."

Ryzjenko, die op zijn Telegramkanaal clandestien verslag deed van het leven in bezet Cherson maar onlangs naar het vrije deel van Oekraïne uitweek, heeft met de exploitant van de billboards gebeld. "Hij vertelde dat Russen met machinegeweren langskwamen. Die hadden die plakkaten opgehangen. Zorg dat jullie er van afblijven, was hun boodschap."

Resultaten staan vast

Naar schatting is meer dan 60 procent van de bevolking uit de door Rusland bezette gebieden gevlucht. "Daarmee kan het referendum onmogelijk representatief zijn. Zeg dat er 300.000 van de oorspronkelijke 900.000 inwoners van Cherson zijn overgebleven. De Russen beschikken helemaal niet over de capaciteit zoveel mensen een stem te laten uitbrengen", zegt journalist Ryzjenko. "Nu noemen ze het een internet-referendum. Het maakt ze niet uit. Niemand die het kan controleren. En de resultaten staan al vast."

Volgens zogenaamde peilingen in de Donbas, deze zomer, is 70 procent van de lokale bevolking voorstander van aansluiting bij Rusland. Dat cijfer zal met het internetreferendum alleen maar hoger uitvallen.

"De Russen maken vanwege het Oekraïens tegenoffensief haast met het referendum," zegt Olga Aivazovska via Skype vanuit Kiev. Zij is van de mensenrechtenorganisatie Opora die een rapport over het referendum heeft uitgebracht. Daarin worden de verstrekkende gevolgen van een referendum voor het verloop van de oorlog geschetst.

"Als de bezette gebieden eenmaal bij Rusland horen, is Poetins militaire doctrine van kracht. Die bepaalt dat in geval van een aanval op Russisch grondgebied, Rusland kernwapens zal inzetten", aldus Aivazovska. Inmiddels wordt op sociale media door Russen en Oekraïners breed gespeculeerd over die nucleaire dreiging.

Nucleaire doctrine en mobilisatie

Daarmee zal het hele speelveld veranderen, zegt Aivazovska. "Het nucleaire dreigement strekt zich dan uit tot het hele Europese continent. Rusland redeneert immers dat het wordt aangevallen door wapens uit het Westen."

Inmiddels verwachten Kremlin-watchers in binnen- en buitenland dat direct na samenvoeging van de bezette gebieden met Rusland Poetin de algehele mobilisatie uit zal roepen. Dat baart Aivazovska nog de meeste zorgen.

"Het Russische leger kampt over de gehele linie met een tekort aan mankrachten. Na annexatie zal Rusland de lokale bevolking dwingen de Russische nationaliteit aan te nemen. Vervolgens zal het de Oekraïense mannen tot mobilisatie dwingen."

In de 'volksrepublieken' Donetsk en Loegansk hebben de pro-Russische autoriteiten de Oekraïense mannelijke inwoners al in een eerdere fase opgeroepen voor het leger. Aivazovska: "Die worden dan slecht bewapend naar het front gestuurd. Het idee er achter: Oekraïners zullen Oekraïners doden."