Komt er een einde aan de marktprijs voor elektriciteit?

• Rob Koster

  Economieverslaggever

Niet alleen de gasprijs bereikt een duizelingwekkende hoogte, ook de elektriciteitsprijs zit inmiddels op een ongekend hoog niveau. Dat is volgens critici niet nodig en de Europese Commissie zint op maatregelen.

De hoge gasprijs is het gevolg van de verminderde aanvoer van Russisch gas. De hoge elektriciteitsprijs heeft voor een groot deel te maken met de manier waarop in Europa de energiemarkt gereguleerd is.

Stroom wordt opgewekt met behulp van gascentrales, kolencentrales, kerncentrales, waterkrachtcentrales, windturbines en zonnepanelen. Terwijl in Europa maar 14 procent van alle elektriciteit wordt opgewekt met behulp van aardgas bepaalt de prijs van aardgas wel voor een groot deel de prijs van elektriciteit. In Nederland is die verhouding overigens anders: daar wordt 40 procent van de elektriciteit opgewekt met behulp van aardgas.

Hoe werkt dat?

Als alle beschikbare elektriciteit op de vrije markt is aangeboden en de vraag voor de volgende dag is berekend, komt het laatste beetje elektriciteit dat moet worden opgewekt vaak van een gascentrale. Die kunnen het makkelijkst aan, uit, harder en zachter gezet worden. Gas is op dit moment ongekend duur.

De laatste aanbieder bepaalt uiteindelijk de elektriciteitsprijs. Alle aanbieders van stroom krijgen vervolgens deze prijs voor de stroom die ze op de markt brengen en dat leidt tot de ongekend hoge elektriciteitsprijs.

Ook de eigenaren van windmolens, zonnepanelen en kerncentrales profiteren dus van de hoge gasprijs, terwijl ze niet de kosten hebben. Daardoor staat de koppeling tussen de gas- en de elektriciteitsprijs ter discussie, en daarmee ook de marktwerking in de energiesector.

Halvering

"Ontkoppeling kan leiden tot een halvering van de elektriciteitsprijs en misschien nog wel meer," zegt Martien Visser, energiedeskundige van de Hanzehogeschool in Groningen. "Nu bepaalt de laatste aanbieder de prijs, dat is de logica van de markt. Je ziet het ook bij gas, daar is maar één prijs, ook al is gas uit Groningen veel goedkoper dan gas uit Rusland, de Verenigde Staten of het Midden-Oosten."

De levering van energie aan huishoudens en bedrijven is niet altijd een vrije markt geweest. De grote energiebedrijven in Nederland - die nu allemaal in buitenlandse handen zijn - waren vroeger openbare nutsbedrijven en eigendom van de overheid.

Prijzen konden gereguleerd worden, tot 20 jaar geleden besloten werd dat concurrentie op de vrije markt zou zorgen voor een beter functionerende energievoorziening. Dat is niet zonder slag of stoot gegaan, maar niet eerder was er zo veel discussie over de manier waarop de energiemarkt in Europa is gereguleerd.

De paniek slaat toe bij verschillende regeringen in Europa. Veel burgers kunnen hun energierekening niet meer betalen en bedrijven die veel energie gebruiken komen in de problemen.

Mogelijke maatregelen hebben ook nadelen

Als Brussel een prijsplafond op gas zet, loopt Europa het risico dat Azië meer betaalt voor vloeibaar gas (LNG) en dat verhoogt het risico op een gastekort in de winter.

Als de laatste bieder niet langer de prijs van elektriciteit bepaalt, krijgen eigenaren van windmolens en zonnepanelen minder geld voor hun elektriciteit. "Je maakt daarmee het vertrouwen kapot voor investeringen in duurzame energie", vreest Visser.

Energiebedrijven extra belasten die nu torenhoge winsten maken klinkt misschien logisch, maar veel van die bedrijven hebben ook grote verliezen geleden in de coronapandemie toen de energieprijzen juist extreem laag waren.

Visser adviseert politici om niet als een olifant door de porseleinkast van de energiemarkt heen te walsen. "Het heeft vele jaren gekost om de energiemarkt te reguleren en het is vreselijk lastig om dat even snel weer te veranderen. Je moet heel goed analyseren wat er is misgegaan en geen ondoordachte dingen doen."

Toch ziet ook hij dat er dingen misgaan. "De markt moet zorgen voor een faire prijs voor energie voor burgers en bedrijven en dat mislukt op dit moment. Verder zou je verwachten dat de markt vanwege de hoge gasprijs fors zou investeren in duurzame alternatieven. Maar ook dat gebeurt nog niet voldoende."

Subsidiëren van gas

De minst slechte maatregel is het subsidiëren van gas dat gebruikt wordt in gascentrales, denkt hij. "Door alleen de gasprijs voor de productie van elektriciteit een beetje te subsidiëren druk je de kostprijs van alle elektriciteit, met beperkte kosten voor de overheid."

In Nederland zou dit overigens wel meer kosten dan in veel andere landen, doordat hier naar verhouding dus veel meer elektriciteit wordt opgewekt door gascentrales.

Een alternatief voor ingrijpen in de energiemarkt is inkomenssteun voor de gebruikers. Tot nu toe heeft dit de voorkeur van het Nederlandse kabinet. Nederland was net als Duitsland altijd fel tegen ingrijpen in de energiemarkt.

Of dat zo blijft, nu Duitsland aan het schuiven is, moet de komende week blijken op weg naar een EU-bijeenkomst over de hoge energieprijzen.