Hoe maak je rivieren klimaat- en toekomstbestendig?

• Judith van de Hulsbeek

  redacteur Klimaat en Energie

Zo laag als de Rijn, de Waal en de IJssel dit jaar staan, komt zo vroeg in het jaar niet vaak voor. Toch moeten we met de lage waterstand in de toekomst vaker rekening houden, onder meer door klimaatverandering.

Wat zijn manieren om de rivieren toekomst- en klimaatbestendig te maken? Een onvermijdelijke oplossing volgens waterbouwkundigen: het rivierbed moet omhoog. Een andere oplossing is het opdelen van rivieren.

"In de afgelopen honderd jaar is de rivier wel een tot twee meter gedaald, op sommige plekken zelfs drie", vertelt Saskia van Vuren, rivierexpert van Rijkswaterstaat. Ze legt uit dat dit schadelijk is voor zowel de natuur, de landbouw als de scheepvaart. "Het waterpeil en het grondwaterpeil zakken. De natuur in de omgeving verdroogt daardoor. Omdat de rivierbodem niet overal zakt en ook niet overal even snel, ontstaan er ondieptes en neemt de vaardiepte af."

De rivier wordt minder goed bevaarbaar, legt Van Vuren uit, ook doordat de door de mens aangelegde stenen oevers, kribben en sluizen niet meezakken. Die worden daardoor een obstakel of onbereikbaar, zoals laatst bij de sluis in Weurt gebeurde.

Die gedaalde rivierbodem leidt nu al tot allerlei problemen, zegt ook Frans Klijn van onderzoeksinstituut Deltares. "Je ziet nu bijvoorbeeld dat er minder water via de IJssel gaat, doordat de Waal dieper is uitgeschuurd. Dat betekent ook minder aanvoer in de richting van het IJsselmeer, onze nationale regenton." Het IJsselmeer is belangrijk voor de watervoorziening van het noorden van het land, voornamelijk voor de landbouw en om het grondwater op peil te houden. Een klein deel wordt gebruikt voor drinkwater.

Stroomversnelling op de grens

Het is dus zaak de rivierbodem weer omhoog te brengen en oneffenheden 'glad te strijken', zegt zowel Klijn als Van Vuren. De beste manier is het bijstorten van zand en grind in de diepste, meest uitgeschuurde, delen. "Het klinkt misschien tegenstrijdig, maar het water wordt niet ondieper, het water en de schepen stijgen gewoon met de bodem mee", zegt Klijn.

De eerste pilots met het storten van zand en grind op de rivierbodem zijn al gedaan. Maar in Duitsland wordt de rivierbodem al decennia verhoogd. Daar wordt in de Rijn jaarlijks 200.000 kubieke meter sediment gestort. Hij waarschuwt voor grote verschillen in de bodemhoogte tussen Nederland en Duitsland. "Anders ontstaat er bij de grens een stroomversnelling."

Kunnen we de rivieren juist niet beter uitdiepen, zoals we jaren hebben gedaan? Dat is volgens Van Vuren nu een 'no go'. "Daarmee maak je het probleem alleen maar erger. In Duitsland wordt op sommige plekken nog wel gebaggerd, maar dan moet het sediment dat opgegraven wordt, even verderop weer worden teruggestort."

Van Vuren ziet ook veel potentie in een ander pilotproject van Rijkswaterstaat. In de Waal bij het Gelderse Wamel zijn over een afstand van tien kilometer zogenoemde 'langsdammen' aangelegd. Daarmee wordt het rivierbed in twee delen opgedeeld. Bij laagwater wordt alleen de smalle watergeul gebruikt, het waterpeil stijgt dan door de dam in de rivier. Bij hoogwater, dat in verband met de klimaatverandering ook vaker zal voorkomen, krijgt de rivier juist meer ruimte.

Supersluis?

In de discussie over laagwater komt regelmatig ook het idee van een gestuwde Rijn naar voren. De voorzitter van het Vlaamse kenniscentrum Binnenvaart pleit voor een supersluis in de Duitse Rijn om het water langer te kunnen vasthouden.

Zowel Van Vuren als Klijn noemt dat onrealistisch. "Er zijn enorme hoogteverschillen in de Rijn, dus je zou sowieso meerdere sluizen moeten bouwen", zegt Klijn. Hij wijst erop dat er jaarlijks tussen de 100.000 en 120.000 vaarbewegingen op de Rijn zijn. "Je zou sluizen moeten bouwen die twee keer de breedte van de rivier zijn en dan nog ontstaan er enorme files. Een schip moet elke keer zeker twintig minuten wachten tot het door kan, en tijd is geld, dus ook economisch is dit geen haalbaar plan."

Ook het ophogen van tientallen kilometers rivier is natuurlijk een enorm project. En duur. Naar schatting kost het honderden miljoenen. Maar het aanpassen aan klimaatverandering gaat nu eenmaal heel veel geld kosten, zegt Klijn. Rijkswaterstaat gaat eerst nog op andere plekken pilots met het ophogen van de rivierbodem doen. Of het uiteindelijk in alle rivieren wordt uitgevoerd, daarover moet Den Haag beslissen.