150 jaar fotografie wordt 30 jaar later alsnog gevierd met fotoboek Amsterdam

• Rachel de Meijer

  Redacteur

Eigenlijk was het de bedoeling dat het fotoboek Amsterdam. Amsterdam dertig jaar geleden zou verschijnen, ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van de fotografie. Op het laatste moment trok de uitgever zich terug. Nu verschijnt het alsnog.

Het initiatief voor het boek kwam eind jaren 80 van journalist Henk Raaff en grafisch vormgever Anthon Beeke. Fotostudent Rik Suermondt maakte de eerste selectie, Beeke en Raaff brachten de 3000 foto's terug naar 350.

Ze zijn gerangschikt op de thema's water, architectuur, handel, verkeer, Amsterdammers, oorlog en anarchie/tolerantie. Binnen de thema's bepalen compositie en onderwerp de plek van de foto's. Een voorbeeld daarvan is de Kemperstraat vlak voor afbraak en de metrobaan in de Bijlmermeer. Zowel qua compositie als thema horen ze bij elkaar.

Maar dat is niet de manier waarop ex-fotograaf en schrijver Hans Aarsman naar foto's kijkt. Hij staat zelf in het boek met een foto van het Leidseplein tijdens de huldiging van Ajax in 1987, na de winst van de Europacup II. Elk gezicht, opkijkend naar de spelers op het balkon van de Stadsschouwburg, is haarscherp.

Fotograferen doet hij al heel lang niet meer. Tegenwoordig bestudeert hij foto's. Onder andere in zijn rubriek in de Volkskrant, de Aarsman-collectie.

Zodra Aarsman een foto ziet gaat hij speuren. Heeft die man een gulden in zijn hand, of is het een kwartje? vraagt hij zich af bij de foto van een vleeskar voor dieren. Aarsman begint te rekenen, hoeveel vlees kan hij daarvan kopen?

Maar ook kijkt hij naar de onderschriften, die vaak net zo veel zeggen als de foto zelf. Hoeren op de Wallen is het onderschrift bij een straatfoto waarop een blonde vrouw en meerdere mannen te zien zijn. "Er is maar één hoer en het is maar de vraag of die vrouw dat ook echt is. Voor hetzelfde geld komt ze net van de kapper en toont ze haar nieuwe geblondeerde coupe."

"Hoerenlopers op de Wallen was een betere titel geweest, want daarvan zijn er meerdere te zien op de foto, al weten we dat natuurlijk ook niet zeker. In deze tijd zou dit onderschrift trouwens niet meer kunnen. Nu spreken we over sekswerkers en klanten."

Aan de hand van een foto van een man die bij de Zeedijk over een brugleuning hangt speurt hij naar andere foto's van die plek. Want hij wil weten bij welk café de vrouw op de achtergrond in de deuropening staat.

"Daarbij is de beeldbank van het Stadsarchief geweldig", zegt Aarsman. "Zo kwam ik er achter dat het café Zaandam heette en dat in die tijd op de Zeedijk heel veel kroegen zaten die vernoemd waren naar een stad of streek buiten Amsterdam. Misschien bedoeld om ook de binnenvaartschippers een gevoel van thuis te geven."

"Al die verhalen die de foto's oproepen, dat maakt dit boek zo leuk", zegt Aarsman.

Initiatiefnemer Anthon Beeke staat zelf drie keer in het boek. Als slagerszoon met fiets op een besneeuwde brug, als provo die gearresteerd wordt bij het Lieverdje en met een foto door hemzelf genomen, van duiven op De Dam, maar anders dan je zou verwachten.

In het hoofdstuk oorlog gebeurt iets vreemds. Naast twee foto's van nazipropagandafotograaf Franz Stapf staat een foto uit 1953 van twee mensen op een bankje in het Amsterdamse Bos. Het is onduidelijk wat de link met de oorlog is.

Hans Aarsman vermoedt een foutje, Sacha Happée, verantwoordelijk voor de productie van het boek, zou het niet verbazen als het opzettelijk gedaan is. "Anthon Beeke maakte wel vaker opmerkelijke keuzes en combinaties. Maar naar het waarom kunnen we slechts gissen." Beeke overleed in 2018.

De eerste foto's van Amsterdam zijn gemaakt door de Engelsman Benjamin Brecknell Turner. Hij maakte er zestien, allemaal uit 1857. Wellicht waren het er meer geworden als zijn apparatuur niet in de gracht was beland na een opstootje. Fotograferen was In die tijd een bijzondere gebeurtenis, alleen al vanwege de belichtingstijd van soms wel twintig minuten.

Het boek eindigt begin jaren 90. Waarom niet doorgetrokken naar nu? "We hebben het wel overwogen," zegt Happée, "maar dan zou het boek drie keer zo dik geworden zijn. Na 1990 is er zoveel meer gefotografeerd. Nu is het ook echt de fotokeuze en foto flow van Anthon."

Vanaf dinsdag hangen in de etalage van 25 Amsterdamse boekhandels foto's uit het boek.