Deepfake van politie roept vraag op over 'digitale onsterfelijkheid'

• Rikki Hendriks

"Aangrijpend", "heftig" en "tranen in mijn ogen" zijn enkele reacties op sociale media, nadat gisteren een video werd gepubliceerd waarin de gedode Sedar Soares (13) met behulp van deepfaketechnologie 'zelf' aandacht vraagt voor zijn eigen moordzaak. De video moet de coldcasezaak na bijna twintig jaar helpen openbreken.

De politie spreekt van een "wereldprimeur in de opsporing". Met de video hopen ze getuigen of een dader te raken en hen te bewegen om zich toch nog te melden. Maar aan de andere kant snijdt de video ook vraagstukken aan over de wenselijkheid van deepfakevideo's met overleden mensen. "Het is een vraag over digitale onsterfelijkheid", zegt tech-expert Jarno Duursma.

De politie heeft nu "een tiental" recente tips gekregen, maar of de gouden tip erbij zit is nog de vraag.

De politie benadrukt dat de familie van Sedar toestemming heeft gegeven voor de video. "Het is best een moeilijke vraag: mogen we je overleden zoon en broertje weer tot leven wekken?", zegt Elianne Mastwijk, woordvoerder bij de politie Rotterdam.

Volgens Mastwijk erkende de familie dat er "iets groots en nieuws" nodig was voor de zaak. "En het tot leven wekken van een overleden jongetje, van wie het leven is blijven stilstaan terwijl de rest verderging; indrukwekkender wordt het niet."

In de video is te zien dat Soares, die graag voetbalde, door een erehaag van zijn familie, vrienden, trainers en andere betrokkenen loopt:

Sedar werd in 2003 in Rotterdam gedood. Lang werd gedacht dat hij werd doodgeschoten omdat hij sneeuwballen naar een automobilist had gegooid, maar de politie gaat er nu van uit dat hij slachtoffer is geworden van een verdwaalde kogel bij een ripdeal.

De politie probeert zo transparant mogelijk over het manipuleren van het beeld te zijn, zegt Mastwijk, en laat daarom in de WNL-documentaire Spreek! Nu! de werkwijze zien. "We willen niet de schijn wekken dat we iets stiekem hebben gedaan."

Het gebruik van deepfake kent ook gevaren, zegt deepfake-onderzoeker Theo Gevers van de Universiteit van Amsterdam. "Je kan mensen dingen laten zeggen die ze niet bedoelen. Dus je moet je rekenschap geven van het feit dat deepfake een vorm van desinformatie is." Volgens de onderzoeker is het daarom belangrijk voor de politie om per geval te kijken of deepfake de juiste vorm is. "In deze context kan het denk ik wel."

Ook Duursma noemt het middel in dit geval een goede manier om de zaak open te breken. "Er is een hele duidelijke doelstelling: het oplossen van een moordzaak."

Testament?

Maar de vraagt rijst wat van jou digitaal gereproduceerd mag worden als je komt te overlijden, benoemt hij. "Mogen we mensen die geen toestemming hebben gegeven, op beeld weer tot leven wekken? Of mogen we de stem van iemand klonen en dingen laten zeggen die hij of zij nooit gezegd heeft?"

Die ethische vragen moeten gaandeweg ontdekt worden, zegt de tech-expert. "Het recht om niet digitaal gereproduceerd te worden opnemen in je testament zou geen gekke gedachte zijn."

"We weten steeds beter hoe we coldcases kunnen oplossen", zegt Mastwijk. "Dat is door die getuigen en mensen met belangrijke informatie in het hart te raken." En deze zaak draait om een specifiek soort getuigen, zegt ze. "We zoeken bijvoorbeeld ook naar mensen die meer weten over die ripdeal. Dat gaat om andere getuigen dan als je oproept of iemand een specifieke zwarte auto heeft zien langsrijden."

Met deze innovatieve techniek is alles nog nieuw, zegt Mastwijk. "Dus de politie kan niet varen op ervaringen. We kunnen wel lessen uit deze zaak meenemen naar een volgende." Want bij een goed verloop is de politie van plan deze techniek vaker in te zetten, zegt de woordvoerder. "Maar eerst focussen op deze zaak."