Waarom de labtheorie over de oorsprong van corona weer opduikt

Waar komt corona toch vandaan? Die vraag houdt de wereld inmiddels al zo'n anderhalf jaar bezig en nog steeds is er geen definitief antwoord. Was het een mens die het virus opliep via een dier dat besmet raakte door een vleermuis of ontsnapte het virus uit een lab in Wuhan? Dat zijn de meest genoemde mogelijkheden, al achtten onderzoekers van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) de labtheorie onwaarschijnlijk.

Toch wordt die theorie nu weer serieuzer genomen. De Amerikaanse president Biden kondigde in een verklaring aan dat hij zijn inlichtingendiensten de opdracht heeft gegeven om binnen negentig dagen met een nieuw rapport te komen. De Chinezen reageerden daar verbolgen op. Vier vragen over de labtheorie:

1. Waarom is er nu weer discussie?

De hernieuwde aandacht voor de labtheorie heeft meerdere redenen. Amerikaanse media berichtten afgelopen weekend over een inlichtingenrapport. Daarin staat dat drie medewerkers van het Wuhan Institute of Virology, de potentiële bron van een labuitbraak, al in november 2019 coronagerelateerde klachten hadden, nog voordat het eerste coronageval in Wuhan officieel werd vastgesteld. Dat medewerkers van het lab op dat moment zulke ziekteverschijnselen hadden was al bekend. Nieuw was de informatie dat ze ook in het ziekenhuis belandden.

Een week eerder al deden achttien wetenschappers in het gerenommeerde wetenschappelijke tijdschrift Science een oproep om ook de labtheorie als serieuze mogelijkheid te onderzoeken "zonder emoties, en wetenschappelijk onderbouwd". Zij wezen erop dat in het WHO-rapport maar vier van de 313 pagina's over de mogelijkheid gingen dat het virus uit het lab is ontsnapt.

Nieuwe informatie is er niet echt, maar de politieke situatie is veranderd, merken onder meer The New York Times en de BBC op. Dat het president Trump was die de labtheorie in 2020 verspreidde, waarna complotdenkers ermee aan de haal gingen, zorgde er bij veel media en wetenschappers mogelijk voor dat er niet serieus genoeg naar gekeken is.

2. Er was toch al onderzoek naar de oorsprong van het coronavirus gedaan?

In het begin van dit jaar stuurde de WHO een team op pad naar Wuhan, met daarin onder meer de Nederlandse viroloog Marion Koopmans. Zij kwamen terug met mogelijke theorieën over het ontstaan, maar gaven geen uitsluitsel.

De WHO-missie kreeg veel kritiek. Zo zou China geen volledige openheid gegeven hebben en bijvoorbeeld ruwe data achter hebben gehouden. De onderzoekers spraken ook van politieke druk. China drong erop aan dat ook een vergezochte theorie dat het virus via bevroren voedsel in China terecht was gekomen in het rapport werd opgenomen. Onderzoeksleider Peter Ben Embarek zei daarover dat "natuurlijk niemand wil dat de oorsprong van een uitbraak in zijn achtertuin ligt".

Het WHO-team zei dat de meest waarschijnlijke theorie was dat een mens besmet raakte door een dier dat weer door een vleermuis besmet was geraakt. De labtheorie werd als "zeer onwaarschijnlijk" afgedaan, al zei WHO-baas Tedros Adhanom Ghebreyesus dat meer middelen nodig waren om die theorie compleet te onderzoeken.

3. Is er bewijs dat het virus inderdaad ontsnapt is uit een lab?

De labtheorie bestaat eigenlijk uit twee theorieën. De eerste is dat het virus door mensen zelf gemaakt is. "Als een virus door de mens gemaakt zou zijn, zou je alleen op specifieke plekken in het virus mutaties verwachten", zegt hoogleraar moleculaire virologie in Leiden Eric Snijder. Bij het SARS-CoV-2-virus zijn ze juist door het hele genoom verspreid.

Opvallend is wel dat het virus een zogenoemde furin-splijtingsplaats heeft. Dat enzym komt niet voor bij virussen die het meest op het SARS-Cov-2-virus lijken. Maar bij andere coronavirussen weer wel. Het is dus bijzonder, maar niet onmogelijk dat dat in de natuur gevormd is.

Ook werd in het lab in Wuhan gain of function-onderzoek gedaan. Daarbij brengen onderzoekers mutaties aan in virussen om te kijken of virussen daarvan virulenter of besmettelijker worden. Op die manier ben je de natuurlijke evolutie dus eigenlijk een stapje voor en weet je hoe je het virus beter kunt bestrijden en of je je er überhaupt zorgen over moet maken. Snijder: "Dat onderzoek wordt op veel plekken gedaan en moet aan strenge eisen voldoen. Vaker zie je echter juist een loss of function als je mutaties aanbrengt."

De tweede labtheorie is dat het virus wel uit de natuur komt, in het lab is onderzocht en daar per ongeluk uit ontsnapt is. Snijder: "Net als met kerncentrales en vliegtuigen kun je een ongeluk nooit 100 procent uitsluiten." Bij andere bestaande virussen zijn in het verleden labuitbraken voorgekomen. En de veiligheidssituatie in het Wuhan Insitute of Virology baarde de Amerikanen in 2018 al zorgen, bleek uit communicatie van ambassadepersoneel. De Chinezen brengen hier tegenin dat geen van hun onderzoekers antistoffen had tegen het virus, vlak nadat het virus ging circuleren in China.

4. Valt er wel uitsluitsel te geven over de oorsprong van het virus?

"Bij het eerste SARS-virus hebben we ook nooit achterhaald wat de exacte bron was", zegt Snijder. Het meest op het SARS-CoV-2 gelijkende virus dat in vleermuizen is aangetroffen komt voor 96 procent genetisch overeen: RaTG13. Dat lijkt een klein verschil, maar is het niet, zegt Snijder: "Sinds het coronavirus onder mensen rondgaat, zie je dat het virus 0,1 of 0,2 procent veranderd is. Dus daar kunnen tientallen jaren evolutie tussen zitten."

Alleen is het ook een kwestie van geluk hebben om de missende puzzelstukjes te vinden die tussen het RaTG13-virus en het SARS-CoV-2-virus zitten. Als dat al de evolutieroute van het virus is. Snijder: "Misschien was het wel alleen aanwezig bij een enkele kolonie van vleermuizen in een afgelegen grot."