Dominic Ongwen: van kindsoldaat tot rebellenleider, vandaag doet Strafhof uitspraak

• Fiorella Opromolla

  redacteur Buitenland

Na een proces van vier jaar doet het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag uitspraak in de zaak tegen Dominic Ongwen. De ex-commandant van het Verzetsleger van de Heer (LRA), een Ugandese terreurgroep, staat terecht voor misdaden tegen de menselijkheid. Slachtoffers in Uganda zijn verdeeld over Ongwens lot: sommigen voelen zich met hem verbonden, omdat ze net als hij tot kindsoldaat zijn gemaakt; anderen willen juist een schadevergoeding voor hun leed.

Ongwen groeide op in het noorden van Uganda. In 1988 werd hij als kind op weg naar school ontvoerd door het Verzetsleger. Leden dwongen hem om kindsoldaat te worden en te strijden tegen het leger van Uganda. Het is niet duidelijk hoe oud Ongwen toen was.

Ongwen werd met de jaren steeds belangrijker binnen het Verzetsleger en werd uiteindelijk de rechterhand van oprichter Joseph Kony. Ongwen zou zich volgens de aanklacht in ieder geval tussen 2002 en 2005 onder meer schuldig hebben gemaakt aan moord en pogingen tot moord, slavernij, plunderingen, verkrachtingen en het aansporen van kinderen tot geweld.

Bij de strijd van het Verzetsleger zijn tienduizenden mensen om het leven gekomen. Naar schatting zijn zo'n twee miljoen mensen gevlucht. Ook wordt de rebellengroep ervan verdacht ledematen te hebben afgehakt en duizenden kinderen ontvoerd te hebben, die vervolgens zijn ingezet als kindsoldaten of seksslaven.

In 2003 klopte de Ugandese regering aan bij het ICC in Den Haag. Dat stelde een onderzoek in naar de terreurgroep. Een jaar later werd een arrestatiebevel uitgevaardigd tegen vijf leiders. Later bleek dat alleen Ongwen en Kony nog leefden.

Ongwen hield zich jarenlang schuil in de jungle. Hij meldde zich uiteindelijk zelf bij de autoriteiten in de Centraal-Afrikaanse Republiek. Bij zijn arrestatie zou hij hebben gezegd dat hij niet in de jungle wilde sterven en gehoor wilde geven aan de oproep van het ICC. Kony is, ondanks vele zoektochten, nooit gevonden.

In totaal zijn er zo'n zeventig aanklachten ingediend tegen Ongwen. De aanklager beschikt over verschillende soorten bewijsmateriaal, waaronder slachtoffer- en getuigenverklaringen en gesprekken die rebellen voerden via een radioverbinding.

Ongwen zegt onschuldig te zijn. Volgens z'n advocaat is hij juist slachtoffer en werd hij gedwongen. "Eens een slachtoffer, altijd een slachtoffer", aldus de advocaat tegen International Justice Monitor. "Als je als kind gevangen wordt genomen door Joseph Kony, kan je geen dader worden. De handelingen die je uitvoert zijn niet van jou, maar van het Verzetsleger."

Oryem Nyeko, onderzoeker van Human Rights Watch in Uganda, ziet dat anders. "Hij staat terecht voor misdaden die hij als volwassene heeft begaan. Iedereen moet daar verantwoordelijk voor worden gehouden", zegt Nyeko tegen de NOS.

Wel noemt hij de zaak gecompliceerd, omdat Ongwen als kind is ontvoerd en is gedwongen deel te worden van de groep. "Dat kan een verzachtende omstandigheid zijn bij het vonnis, mocht hij schuldig worden bevonden. Deze zaak is niet zwart-wit en er wordt daarom door verschillende mensen anders gekeken naar zijn verantwoordelijkheid, ook in Uganda."

Veel slachtoffers die Nyeko kent, hopen dat ze een schadevergoeding krijgen voor het leed dat de LRA hen heeft aangedaan.

Hoe ingewikkeld de verhouding tussen dader- en slachtofferschap is, vertelt ook Okwir Isaac Odiya vanuit de Noord-Ugandese stad Gulu. Odiya is van vredesorganisatie Justice and Reconciliation Project en werkt met veel Ugandezen die hetzelfde hebben meegemaakt: als kind zijn ze ontvoerd door het Verzetsleger en tot strijders of slaven gemaakt.

"Het merendeel van de slachtoffers waarmee ik werk, wil dat hij vergeving krijgt en hoopt dus dat hij niet wordt veroordeeld. Ze voelen zich niet anders dan hij; ook zij zijn tot strijders gemaakt en dat was niet uit vrije wil. Veel slachtoffers voelen dat als Ongwen schuldig wordt bevonden, zij ook schuldig zijn."

Speciaal programma

De Ugandezen kunnen de uitspraak live volgen via televisie en radio. Het ICC heeft een speciaal programma opgezet voor de gemeenschap, zodat iedereen de mogelijkheid heeft om er iets van mee te krijgen. In het noorden van Uganda, onder meer in de stad Gulu, zijn meer dan twintig locaties waar mensen kunnen samenkomen.