Digitale demonstranten in Rusland bezetten virtuele overheidsgebouwen en pleinen

• Iris de Graaf

  redacteur Buitenland

"Waar moeten we van rondkomen, nu we geen werk hebben? Betaal ons de beloofde uitkering!" "Roep de noodtoestand uit!" en "Weg met Poetin!". Het zijn enkele leuzen die de afgelopen week klonken in Moskou, Sint-Petersburg, Rostov, Jekaterinenburg, Nizjni Novgorod en nog een tiental andere grote steden in Rusland.

Duizenden mensen verzamelden zich online. Met de strenge lockdown-maatregelen, waar bij overtreding hoge boetes en gevangenisstraffen op staan, kozen ze voor de veiliger variant van demonstreren: digitaal protest.

Rusland zit in een economische crisis van ongekende omvang. Doordat de wereldeconomie een enorme duikeling maakt, is er nauwelijks nog vraag naar een van de belangrijkste Russische exportproducten, olie. Tel daar de financiële gevolgen van de coronacrisis bij op en het is geen fraai plaatje.

Volgens Rosstat, het Russisch bureau van de statistiek, hadden in februari nog zo'n 74,5 miljoen Russen werk. Dat is meer dan de helft van alle inwoners. Maar Alexej Zacharov, de man achter de online portal SuperJob, schetst in de Russische krant Novaja Gazeta een schrijnende situatie. Volgens hem verliezen 33 procent van alle Russen die nu nog werk hebben, hun baan voor het einde van april. "En", zegt hij, "als deze horror nog een maand aanhoudt, zullen nog eens zo'n 25 miljoen mensen werkloos thuis zitten.

Onderzoeksjournalist Alexej Pivovarov, van het wekelijks op YouTube verschijnend nieuwsprogramma 'De Redactie', uit zijn verwachting dat dit de ergste financiële crisis wordt in de post-Sovjet-geschiedenis van Rusland.

Dat voelen de Russen duidelijk. En dus pakken ze de virtuele spandoeken op. Dat begon deze week in Rostov, in het uiterste zuidwesten van Rusland. De virtuele betoging werd gehouden via de apps Yandex.Maps en Yandex.Navigator. Die apps worden normaal gebruikt in het verkeer. Daarbij laat een chauffeur een 'speld' vallen, met een melding van opstoppingen of ongelukken.

De lokale bevolking laat nu digitaal spelden vallen in de buurt van het regionale overheidsgebouw, waarbij ze in de melding schrijven over de impact van de lockdownmaatregelen. Er wordt beklag gedaan over het verlies van banen en het niet uitbetaald krijgen van de subsidies. De deelnemers eisen twee dingen: het uitroepen van de noodtoestand, waarbij inwoners gegarandeerd sociale bijstand van de overheid krijgen, of het opheffen van de lockdown, zodat mensen weer kunnen gaan werken.

Honderden mensen sloten zich aan bij het digitale protest in Rostov. Dat verspreidde zich in de dagen erop naar andere steden. De onafhankelijke Russische nieuwssite Meduza meldt dat inwoners van Moskou, Sint-Petersburg, Jekaterinenburg, Krasnojarsk, Nizjni Novgorod, Saratov, Ufa, Tsjeboksaray, Voronezj en Kazan ook virtuele bijeenkomsten organiseerden.

'Trekt de aandacht'

Mariëlle Wijermars, universitair docent cybersecurity en politiek aan de universiteit van Maastricht, vindt de digitale protesten heel inventief. "Het is bijzonder om te zien hoe creatief mensen zijn in het vinden van nieuwe plekken om hun onvrede te uiten. En het lijkt effect te hebben: het trekt de aandacht van lokale overheden, maar ook van de media."

De protesten vallen ook op in het Kremlin. Georganiseerde bijeenkomsten zonder toestemming van de autoriteiten zijn al verboden in Rusland, maar online is er nog niet veel wet- en regelgeving. Gister liet een afgevaardigde van de Doema, het Russische parlement, weten dat het niet uitgesloten is dat er "nieuwe regels komen voor het voeren van online protesten".

In een reactie hierop heeft de Russische oppositie onder leiding van Aleksej Navalny opgeroepen om volgende week dinsdag massaal te demonstreren via YouTube. Ze willen het Kremlin onder druk zetten om beter te zorgen voor het volk in coronatijd, in plaats van zich bezig te houden met het invoeren van nieuwe regels en grondwetswijzigingen.

Wijermars verwacht niet dat die regels er ook echt gaan komen. "Dat is niet te doen, want ze zijn niet te definiëren op een handhaafbare manier. Los daarvan is er genoeg bestaande wetgeving. Zo is oproepen tot protest zonder vergunning illegaal, net als belediging van de macht. Daar kunnen de online protesten ook onder vallen."

Volgens Wijermars is de uitspraak van het parlement vooral een dreiging, bedoeld om bedrijven zoals Yandex, het platform waar de protesten plaatsvonden, onder druk te zetten om hun gebruikers beter te modereren.

Yandex begon na een paar uur de virtuele demonstranten 'uit elkaar te drijven'; oftewel 'meldingen' te verwijderen. Rusland's grootste techbedrijf liet in een persbericht weten "standaard elke melding die niet iets te maken heeft met het verkeer" van hun platform te verwijderen.

Niet alleen maar digitaal

Naast de virtuele bijeenkomsten, werd er deze week in Vladikavkaz, een stadje in het zuiden van Rusland, wél op straat gedemonstreerd. Een lokale operazanger, Vadim Tsjeldiëv, deed een oproep om op te staan tegen de lockdown-maatregelen. Volgens hem bestaat het coronavirus niet en is het een manier van de overheid om geld te stelen.

Dat gevoel werd gedeeld: 2000 mensen protesteerden 7 uur lang dicht op elkaar. De oproerpolitie pakte 39 mensen op en Tsjeldiëv zelf moet twee maanden de gevangenis in, voor het verspreiden van nepnieuws over corona.