Twee weken geleden zag Anna haar vader voor het laatst. Hij was gevallen en werd opgehaald uit het verpleeghuis. Ze wilde hem een knuffel geven. De ambulancebroeders zeiden: doe maar niet. "Ik zei nog: nee, het is geen corona. Hij is gewoon gevallen. Ik wist niet dat hij hoge koorts had."
Ze heeft hem nooit meer kunnen zien. Afscheid nemen ging via een beeldscherm, dat haar zus - in beschermende kleding - vasthield. "Het voelt als een slechte film. De dood is altijd definitief, maar dit is niet de manier. Mijn hoofd heeft de snelheid niet kunnen bijbenen."
Zonder afscheid, geen rouw
Fysiek afscheid nemen is de start van het rouwproces, zegt hoogleraar Jos de Keijser, die onderzoek doet naar complexe rouw. Door corona kan dit niet en dat veroorzaakt veel leed. Hoe rouw je op afstand? De Keijser sprak met nabestaanden van de ramp met MH17 en ziet overeenkomsten. "Als je geen afscheid kunt nemen, dan is er geen begin. Dat maakt rouwen heel moeilijk. Alles lijkt als een film voorbij te trekken: derealisatie heet dat in de psychologie."
Veel mensen kunnen nu door het coronavirus geen afscheid nemen van hun dierbaren. Dit kan op termijn leiden tot een toename van psychische klachten. "Normaal gesproken loopt zo'n tien procent vast in het rouwproces. Gaat het om complexe rouw, dan loopt dat percentage op naar twintig of dertig procent. Ik durf het niet met zekerheid te zeggen, maar een verhoging valt te verwachten."
Harde keuzes
Anna (niet haar echte naam) en haar familie moesten in korte tijd harde keuzes maken. Het ziekenhuis zegt: er mag maar één persoon bij. En die ene persoon is het dan ook. Anna: "Bij ons was meteen duidelijk dat dit mijn zus zou zijn, omdat zij de hechtste band had met onze vader."
Hoogleraar de Keijser: "Het is begrijpelijk dat we ons richten op preventie en op de primaire zorg. Maar waarom is er niet meer aandacht voor nabestaanden? Ik kom daarmee op voor hun belangen."
De kille afstand is onmenselijk.
Mirjam Wiersma-van Tooren komt ook op voor de belangen van nabestaanden. Al 26 jaar begeleidt ze mensen naar hun laatste rustplaats. Als grafdelver, koster en uitvaartbegeleider op begraafplaats Buitenveldert in Amsterdam. Een arm om de schouder, een warme hand als condoleance. Het kan nu niet meer. "Die kille afstand is onmenselijk."
Het lukt haar dan ook niet om altijd de 1,5 meter in acht te nemen. Afgelopen week stond ze naast een weduwe die haar man verloor aan corona bij het graf. "Dan sla ik een arm om haar heen. Ik kan onmogelijk naast haar staan met mijn handen op de rug." Ook was ze bij een begrafenis van een moeder, waarbij de dochter niet aanwezig kon zijn omdat ze ook besmet was met het coronavirus. "Dan loop je als koster voorop naar de laatste rustplaats en dan zie je een zus alles filmen. Dan vloek ik wel ja."
Volgens klinisch psycholoog De Keijser is dit natuurlijk gedrag: "Dat aanraken om anderen te troosten zit in ons. Het is een eerste behoefte. We spiegelen en voelen het verdriet van de ander in ons. Om te overleven moeten we naast elkaar gaan staan. Deze evolutionaire behoefte onderdrukken we nu, in deze gekke tijd van 1,5 meter afstand."
Wie mag wel of niet afscheid nemen?
Er mogen volgens de richtlijnen van het RIVM maximaal dertig personen bij een begrafenis of crematie aanwezig zijn, maar bij sommige crematoria zijn de regels nog strenger. "Families moeten dus sowieso kiezen wie wel of niet welkom is. Dat is niet te doen", weet uitvaartbegeleider Wiersma-van Tooren. Ze heeft afgelopen week de uitvaart van haar zwager moeten begeleiden. "Zonder corona zouden er wel 150 mensen bij zijn geweest en hadden we na afloop samen een borrel gepakt. Dit gaan we als alles voorbij is, alsnog doen. Dan halen we herinneringen op."
De eerste dagen en weken na een overlijden zijn cruciaal voor het rouwproces, weet De Keijser. Ons 'werkgeheugen' in het frontale gedeelte van de hersenen zit vol door trauma. Dat moeten we verwerken door te praten, huilen of boos te worden. "Wij mensen doen dat samen, omdat we sociale wezens zijn."
Een herdenking helpt hierbij. Maar voor het rouwproces heeft een uitgesteld afscheid niet veel effect. "Het is een manier om de dood betekenis te geven. Dat zie je ook bij MH17-nabestaanden. De meesten willen na vijf jaar in hun eentje naar een plek. Dat collectieve, daaraan is later in het rouwproces meestal minder behoefte."
Overal verdriet en toch afstand
Ook de plechtigheid van de vader van Anna was anders door de coronamaatregelen. "Mijn vaders oudste broer was er niet. Hij durfde niet, vanwege zijn gezondheid. Dat maakt het heel zwaar."
De zon scheen. Overal stonden mensen "in plukjes" rondom het graf. "Geen koffie en cake, dat vind ik prima. Maar je ziet overal verdriet en toch is er die afstand. De kist zakt. En daarna zwaai je elkaar uit."