Ruim baan voor onderzoek naar 'oorlogspaus' Pius XII

• Andrea Vreede

Vandaag openen de Vaticaanse Archieven hun deuren voor enkele tientallen gekwalificeerde wetenschappers. Ze mogen onderzoek doen naar de regeringsperiode van paus Pius XII (1939-1958). Niet zomaar een paus, maar de man die de Rooms-Katholieke Kerk door de moeilijke jaren van de Tweede Wereldoorlog moest loodsen.

Vlak voor het uitbreken van de oorlog werd de Italiaanse kardinaal Eugenio Pacelli in sneltreinvaart tot paus gekozen. Vooral vanwege zijn diplomatieke ervaring als nuntius (ambassadeur voor het Vaticaan) in het Duitsland van de jaren 20. Pacelli nam de naam Pius XII aan.

Tijdens de oorlog riep Pius vele malen op tot vrede en sprak hij zich fel uit tegen antichristelijke (lees: fascistische en nazistische) ideologieën. Maar nooit veroordeelde hij publiekelijk de Jodenvervolging, zelfs niet nadat in oktober 1943 vele Romeinse joden door de Duitsers naar Auschwitz waren gedeporteerd. Dat stilzwijgen levert hem tot op de dag van vandaag veel kritiek op.

Hitlers paus of miskende heilige?

Na zijn dood barstte de ophef rond Pius XII pas goed los. In 1963 werd hij er in het toneelstuk De plaatsvervanger (Der Stellvertreter) van de Duitse toneelschrijver Rolf Hochhuth van beschuldigd willens en wetens gezwegen te hebben over de Holocaust. Uit angst voor Hitler en de schade die een openlijke veroordeling voor rooms-katholieken, bijvoorbeeld in Duitsland, had kunnen veroorzaken.

In andere publicaties, waaronder het boek Hitlers Paus van John Cornwell uit 1999, werd er nog een schepje bovenop gedaan door de paus neer te zetten als een antisemiet. Al kwamen er tegelijkertijd ook verhalen naar buiten over hoe deze paus vele joden had laten onderduiken, zelfs in Vaticaanstad.

Ook zou Pius in het geheim het verzet in Duitsland tegen de nazi's hebben gesteund. Voorstanders van de paus begonnen eind jaren 60 zelfs een proces van zaligverklaring, dat echter in een vroeg stadium bleef steken. Pius XII is en blijft een controversiële figuur.

Openheid van zaken

Precies een jaar geleden kondigde paus Franciscus de openstelling van de archieven over Pius XII aan. "De kerk is niet bang voor de geschiedenis", zo zei hij. Traditiegetrouw worden archieven over pausen ongeveer 70 jaar na hun dood vrijgegeven.

In geval van Pius XI, de voorganger van Pius XII, gebeurde dat in 2006 na 67 jaar. Nu is de termijn nog iets korter: 62 jaar. Volgens commentatoren is dat omdat er nu nog mensen in leven zijn die de Holocaust hebben meegemaakt. En vermoedelijk ook omdat er veel druk is uitgeoefend op het Vaticaan om openheid van zaken te geven.

150 wetenschappers uit de hele wereld hebben een aanvraag ingediend om te mogen spitten in de 16 miljoen (!) archiefstukken die de afgelopen 13 jaar zijn gedigitaliseerd. Wegens ruimtegebrek in de studiezalen van de Vaticaanse Archieven mogen slechts 60 van hen nu aan hun onderzoek beginnen.

Naar verwachting zal het wel een paar jaar duren voordat de eerste resultaten worden gepubliceerd. Kunnen we hopen op spectaculaire onthullingen? Waarschijnlijk niet, maar wel op een veel genuanceerder beeld van Pius XII en wat hem ertoe bracht om te handelen zoals hij deed.