Staat een van de helderste sterren aan hemel op punt te ontploffen?

• Lennart Bloemhof

  redacteur Online

Al maanden breken astronomen hun hoofd over Betelgeuze. Die megaster is sinds jaar en dag als een van de helderste sterren een ijkpunt aan de sterrenhemel. Maar in minder dan een jaar tijd is Betelgeuze ruim een derde van zijn helderheid kwijt. Het hemellichaam lijkt zelfs van vorm te veranderen. Staat de ster op het punt te ontploffen of hangt er simpelweg even een gordijn voor?

Wetenschappers hopen voornamelijk op dat eerste. Betelgeuze, de opvallende ster met oranje gloed in het sterrenbeeld Orion, is een zogenoemde rode superreus. Aan het einde van het leven van zo'n ster volgt een supernova. Oftewel een enorme explosie, die zelfs vanaf de aarde met het blote oog waarneembaar kan zijn.

Het staat vast dat Betelgeuze gaat ontploffen. "In ieder geval tussen nu en 100.000 jaar", zegt sterrenkundige Alex de Koter, die verbonden is aan de Universiteit van Amsterdam. Sterker: de reuzenster is misschien zelfs al verdwenen. Betelgeuze staat naar schatting op 700 lichtjaren van de aarde. Dus alles wat nu wordt waargenomen, heeft in de late middeleeuwen plaatsgevonden.

Het dimmen van Betelgeuze, waargenomen met telescopen van Europese Zuidelijke Sterrenwacht in Chili:

De Koter is lid van het onderzoeksteam dat eerder deze week de veranderende vorm van de superreus waarnam via de Very Large Telescope, het Europese ruimte-observatorium dat op een berg staat in Chili.

Hij bevestigt dat zijn vakgebied momenteel volledig in het teken staat van het opmerkelijke gedrag van Betelgeuze. Want de kleinste hint naar een supernova maakt zijn vakbroeders al "hyper". De Koter: "Er ontploffen dagelijks sterren in de vele sterrenstelsels die het universum rijk is, maar die explosies zijn zo ver weg dat we ze niet met het blote oog kunnen zien. Verder komt een supernova in onze eigen Melkweg slechts eens in de paar eeuwen voor."

Extreem zeldzaam

De laatste supernova die vanaf de aarde zichtbaar was, stamt uit 1604. De explosie werd onder andere waargenomen door de Duitse astronoom Johannes Kepler, die daarna meteen een boek schreef over het fenomeen.

De ster van Kepler ontplofte waarschijnlijk op zo'n 20.000 lichtjaren van de aarde. Een supernova op 'slechts' honderden lichtjaren van onze planeet zou volgens sterrenkundige De Koter daarom "extreem zeldzaam" zijn.

"Bij deze superreus zal de helderheid van een supernova vergelijkbaar zijn met de helderheid van volle maan", legt de astronoom uit. "Dus dat betekent dat hij in de nacht heel goed te zien is en overdag waarschijnlijk ook. Mogelijk duurt dat dan zo'n honderd dagen. Daarna is de ster weg."

Gigantisch gordijn

Toch denkt hij dat de kans groter is dat Betelgeuze nog duizenden jaren aan de sterrenhemel zal prijken. Wetenschappers weten bijvoorbeeld al decennia dat de helderheid van de ster zo af en toe afneemt.

"Dat is een regelmatig patroon van zo'n twee jaar en heeft te maken met convectiebellen. Oftewel grote, hete delen van het oppervlak die omhoog komen, afkoelen aan het oppervlak en daarna weer naar beneden zinken", zegt De Koter.

Dat zou volgens hem een deel van de verklaring kunnen zijn voor de afgenomen helderheid van de ster, die bijna duizend keer groter is dan de zon.

Ook kan er een gigantisch gordijn voor Betelgeuze hangen. De Koter: "Want aan het oppervlak van zo'n gigantische ster als Betelgeuse is er bijna geen zwaartekracht. Als zo'n convectiebel omhoog komt, lanceert het mogelijk een enorme gaswolk, die wegdrijft van de ster. We weten dat in zulke gaswolken stofkorrels ontstaan. Die korrels kunnen licht absorberen. Misschien hangt zo'n stofwolk wel precies in ons gezichtsveld."

Maar tot het tegendeel onomstotelijk is bewezen en Betelgeuze weer helderder wordt, blijft De Koter hopen op een supernova. "Niet voor niets worden ze al millennia gedocumenteerd. Het zou een hele spectaculaire en bijzondere gebeurtenis zijn, voor de hele wereld."