Joint Strike Fighter geland in Nederland: duur project dat niet mocht falen

• Joris Zwetsloot

  redacteur Online

Defensie viert een feestje vandaag: in Leeuwarden landde het eerste F-35 Lightning II-jachtvliegtuig, beter bekend als Joint Strike Fighter, op Nederlandse bodem. Niet voor een testvlucht, schrijft het ministerie, "maar voorgoed". Hoe blij we daarmee moeten zijn, is volgens onafhankelijke experts de vraag. "Geloof geen juichverhalen van luchtmachtfiguren."

Zo kwam de F-35 vandaag aan in Nederland:

Defensie rept intussen over "een historisch moment in de geschiedenis van de Koninklijke Luchtmacht". Dat het gaat om een historisch moment is zeker: met een investering van ruim 6 miljard euro voor 46 toestellen is de F-35 het duurste Nederlandse defensieproject ooit. Maar hoe de F-35 de geschiedenisboeken zal ingaan is onduidelijk, want het internationale project is nu al enorm duur en vertraagd. Volgens experts zijn de problemen nog niet achter de rug.

De F-35 in drie bedrijven.

Het verleden: te groot om te mislukken

"Zelfs als de F-35 niet het gedroomde onverslaanbare vliegtuig wordt, dan nog is annuleren geen optie", schreef de The New York Times in oktober. De analyse in het kort: dertig jaar nadat de Amerikanen besloten het perfecte jachtvliegtuig te bouwen, is de F-35 nog steeds niet af. Maar de investering van dik 1000 miljard dollar en de internationale belangen zijn te groot om ermee te stoppen.

Hetzelfde lot is Nederland beschoren. De Algemene Rekenkamer concludeerde dit jaar dat het "in internationaal verband slechts kon kiezen om op de bus te stappen of deze te laten passeren." Die bus rijdt dan al bijna twintig jaar. De regering, die sowieso op den duur de F-16 wilde vervangen, besloot in 2002 aan te haken bij het ontwikkelprogramma van de JSF. In ruil voor een miljardeninvestering zou het Nederlandse bedrijfsleven mogen meebouwen aan de vliegtuigen.

Maar die investeringen vielen tegen en de kosten liepen op. De Tweede Kamer wilde af van de F-35, maar dat kon niet meer: de Rekenkamer had inmiddels geconcludeerd dat stoppen met het project duurder zou zijn dan ermee doorgaan. "We zitten ermee opgezadeld", concludeerde Johan Boeder, die de JSF-besluitvorming als particulier zo goed volgde, dat hij meermaals werd uitgenodigd als spreker in de Kamer. "Het feestje van vandaag is er een op kosten van de belastingbetaler."

Het heden: techniek voorbijgestreefd

Defensiespecialist Peter Wijninga staat achter de keuze. "De F-35 is gericht op de toekomst van de oorlogsvoering", zegt de oud-beleidsmedewerker van Defensie. "Het meest in het oog springend is de sterk verminderde zichtbaarheid", zegt Wijninga.

Radars kunnen het vliegtuig minder goed zien aankomen dan de F-16. Ook is het vliegtuig volgens Wijninga "een enorm sensorplatform". De F-35 verzamelt data die de piloot en leger kunnen gebruiken.

Wijninga raakt aan de telefoon hoorbaar geërgerd van de kritieken, die deze stealth-functie ook te verstouwen krijgt. Criticus Boeder zegt bijvoorbeeld dat Chinezen en Russen allang radarsystemen hebben die de F-35 op kunnen merken. Maar volgens Wijninga creëert Boeder een verkeerd beeld: de F-35 is een "klein stipje op het scherm", waar de oude F-16 eruitziet als "een gloeiende kerstboom".

Ook defensiespecialist Ko Colijn van Instituut Clingendael heeft zijn twijfels bij die stealth-eigenschappen, schreef hij in een kritisch stuk in Vrij Nederland: een Duitse radarfabrikant wist vorig jaar langdurig twee F-35's te volgen die op weg waren naar een wapenshow in Berlijn. Gevraagd naar zijn mening over de F-35, appt de gerenommeerde defensiespecialist nog "een welgemeend advies: geloof geen juichverhalen van luchtmachtfiguren".

Dat de F-35 inmiddels is ingehaald door de technologie, is zeker, maar erg is het niet, zegt luchtvaartdeskundige Joris Melkert van de TU Delft. "Dit is het beste dat er te krijgen is, maar niet het einde van de wapenwedloop. De vijand staat niet stil, dus je moet ergens een keuze maken."

Weliswaar is de F-35 langzamer en minder wendbaar dan de F-16, hij is toegerust op de toekomst, stelt ook Melkert. Want straaljagers worden niet meer gebruikt om in de lucht - man tegen man - te vechten tegen andere straaljagers, maar als verkenningsvliegtuig en bommenwerper.

De toekomst: bodemloze put?

Luchtvaartdeskundige Melkert houdt het midden tussen de criticasters en de jubelaars, als het gaat om het moeizame ontstaan van de F-35. "Ik weet nog dat een projectleider van vliegtuigfabrikant Lockheed Martin bij ons op bezoek was. Hij verkondigde dat de F-35 het eerste luchtvaartproject ooit zou worden dat on time en on budget zou zijn. We konden ons lachen nauwelijks inhouden."

Die overschrijdingen in kosten en tijd horen erbij, wil hij maar zeggen. Minder gerust is hij op de kosten die nog gaan komen - een zorg die Colijn met hem deelt. Er wordt voorspeld dat een beoogde softwarevernieuwing flink in de papieren kan lopen en het boordkanon hangt nog niet stevig.

En dan zijn er nog de zogeheten 'operationele kosten': de prijs om de vliegtuigen te onderhouden en te laten vliegen. Duidelijk is al dat de F-35 een stuk duurder is dan de F-16. De oude straaljagers kosten zo'n 12.000 euro per uur om in de lucht te houden. Zelfs in voorzichtige schattingen kost de F-35 het dubbele.

"We weten nog niet precies wat het gebruik gaat kosten", zegt Melkert. Maar dat het in de kosten gaat lopen is volgens hem zeker. "Stel, je hebt 46 vliegtuigen, die vliegen twee uur per dag, 250 dagen per jaar, voor zo'n 25.000 euro per uur, dan zit je op ruim een half miljard operationele kosten per jaar. Daar zit de Nederlandse belastingbetaler de komende veertig jaar aan vast."