De tunnelgravers van de DDR: 'We moesten mijn oma er echt doorheen slepen'

• Judith van de Hulsbeek

  Correspondent Duitsland

Van de ene op de andere dag ging de grens tussen Oost- en West-Berlijn hermetisch dicht. Dat was op 13 augustus 1961. Families werden gescheiden, een land ging op slot. Vooral om te voorkomen dat er nog meer inwoners van de DDR naar het Westen vluchtten. Maar niet iedereen legde zich daarbij neer.

In de ruim 28 jaar dat de muur er stond, werden vanuit de DDR meer dan 70 tunnels onder de grens door gegraven. Daarvan zijn ook nu nog resten te zien, zoals bij de familie Aagaard. Zoon Detlev, inmiddels 67, woont inmiddels weer in het huis waaruit hij in 1963 met zijn familie vluchtte. Hij was toen elf. Daar waar de tunnel begon, hangt nu een radiator.

Vroeger verstopten ze de ingang achter een houten bankje. Van die plek ging de tunnel door een verhoogd terras de grond in, door de tuin van de buren, onder de muur door (die uit vier rijen prikkel- en schrikdraad bestond) om te eindigen in een bosje in West-Berlijn, één meter over de grens.

Bijna een half jaar duurt het om de 50 meter lange, 60 bij 80 centimeter grote en 3 meter diep liggende tunnel te graven. "Ze moesten wel zo diep omdat ze onder de waterleiding door moesten. Als ze daar per ongeluk tegenaan zouden tikken, zou iedereen in de omgeving weten dat we aan het graven waren", vertelt Aagaard.

Volgens hem was het graven van de tunnel niet het grootste probleem. Dat was waar ze met al dat zand heen moesten. "We wisten op een gegeven moment echt niet meer waar het heen moest. Er werden extra muurtjes gebouwd, dubbele bodems aangelegd, luchtmatrassen volgestopt. Op het laatst zaten ook alle kasten vol zand. We hebben tonnen moeten verstoppen. Mijn vader zei achteraf: als ik dit geweten had, was ik er nooit aan begonnen."

De Aagaards werden in 1961 overvallen door het sluiten van de grens. Ze waren op vakantie en hoopten eerst nog dat het tijdelijk zou zijn. Maar dat bleek tevergeefs. Een stiefzus van Aagaard, dochter van zijn vader, woonde een kilometer verderop in West-Berlijn. Ineens konden ze elkaar niet meer bezoeken. "We moesten stiekem naar elkaar zwaaien, want als de grenswachten het zouden zien, kregen ze argwaan."

Het is een van de redenen waarom de familie Aagaard besluit te vluchten uit de DDR. Moeder Lucie, beide ouders zijn inmiddels overleden, vertelde in een ARD-documentaire waarom zij het in de DDR niet uithield. "Om de paar uur werden we gecontroleerd, we moesten met ons identiteitsbewijs om onze nek lopen. Zo vernederend."

Streng geheim

Niemand mocht van de plannen weten, afgezien van de dertien mensen die uiteindelijk mee zouden vluchten. Het graven werd in het begin ook voor Detlev geheim gehouden. "Ze waren veel te bang dat ik op school mijn mond voorbij zou praten. Maar toen ze maar bleven verbouwen om het zand weg te krijgen, moesten ze het uiteindelijk wel vertellen."

In totaal zijn in DDR-tijd zo'n 70 tunnels naar West-Berlijn gegraven, een groot deel ervan werd voor de voltooiing al ontdekt door de Oost-Duitse autoriteiten. Ook bij de Aagaards ging het een paar keer bijna mis. Grenswachten kwamen in de winter soms onverwacht binnen om zich op te warmen. Detlev knipperde dan met een lamp in de tunnel, zodat de gravers wisten dat ze stil moesten zijn. Ze zaten dan soms op het houten bankje, net voor de ingang.

Ook aan de vluchtnacht zelf heeft Detlev nog levendige herinneringen: "Oma was toen 70, die moesten we er echt doorheen trekken, die kon niet meer kruipen." Het was een nauwe gang. "Ik was een flexibel jongetje, maar voor een - ietwat dikkere - volwassen vent was het wel krap." Bang was hij niet. "We waren als kind eigenlijk voortdurend hutten en tunnels aan het bouwen. Ik zag het meer als een avontuur."

'DDR Light'

De muur is nu 30 jaar verleden tijd, Duitsland staat daar uitgebreid bij stil. Nog steeds gaat het veel over de verschillen en de overeenkomsten met de toenmalige DDR. In de oostelijke deelstaten gaan ze deze herfst naar de stembus. En in de campagnes roepen de rechts-populisten van de AfD op tot een nieuwe Wende. Ze noemen het Duitsland van nu een soort DDR Light, waarin je van de 'gedachtenpolitie' niet meer mag zeggen wat je denkt.

Detlev vindt die vergelijking onzin en overdreven. "We zijn toch vrij om te gaan en staan waar we willen. En je wordt heus niet opgepakt nu als je iets verkeerds zegt. Nee, die DDR-tijden zijn echt voorbij... Gelukkig maar."

Bekijk in deze video hoe de Muur in 1961 werd gebouwd: