Eeuwen terug met 'virtuele tijdmachines' uit alle hoeken van Nederland

• Tomas Riemens

  redacteur Online

Via een soort Google Earth bekijken hoe de straat waarin je woont er eeuwen geleden uitzag en een huis binnenlopen om te zien welke meubels er stonden en welke kunst er aan de muur hing. Een virtuele tijdreis in je eigen, vertrouwde omgeving.

Dat is het doel van de Nederlandse wetenschappers en vrijwilligers die deelnemen aan het project European Time Machine. De afgelopen maanden of zelfs jaren hebben ze stadsarchieven en kadasters doorgespit. Alle gegevens zijn opgeslagen in databases, die moeten functioneren als een soort tijdmachines met Nederlands erfgoed.

In onder meer Utrecht, Amsterdam, Dordrecht, Leeuwarden en Sittard zijn de onderzoekers op hun eigen manier met het project bezig. In Amsterdam worden miljoenen notariële aktes verwerkt met behulp van kunstmatige intelligentie, in Limburg duiken dagelijks tientallen vrijwilligers in de archieven. "We verzamelen de big data van het verleden", zegt Peer Boselie, een van de initiatiefnemers van het project in Limburg tegen de NOS.

Ambitieus project

Het idee voor de European Time Machine komt uit Venetië, waar wetenschappers met hypermoderne scanners en algoritmes zo'n duizend jaar aan kaarten en manuscripten uit de bloeiperiode van de stad hebben gedigitaliseerd. Sindsdien zijn veel meer Europese steden aangehaakt. De ambitie is om de verschillende tijdmachines aan elkaar te verbinden.

Het project kreeg dit jaar een miljoen euro van de Europese Commissie om een voorstel te ontwikkelen. Daarnaast hebben universiteiten en de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek geld beschikbaar gesteld. Ook gemeenten, provincies, het Louvre en het Rijksmuseum zijn betrokken, vertelt Julia Noordegraaf, hoogleraar Erfgoed en Digitale Cultuur aan de Universiteit van Amsterdam.

"We weten al veel over de beroemde schilders en de elite in het Amsterdam van de 17e eeuw, maar we weten niet goed wat gewone Amsterdammers in huis hadden", zegt Noordegraaf. "De data zijn er wel, maar zaten opgesloten in het archief. Die kunnen we er nu met slimme technologie uithalen. Daardoor kunnen we zeggen wat normale Amsterdammers kochten aan schilderijen en porselein."

In de hoofdstad richten ze zich vooral op het maken van kaarten met datavisualisaties en 3D-modellen van gebouwen uit het verleden. Dat doen ze op basis van informatie uit onder meer notariële aktes, waarop bijvoorbeeld een inventaris of testament staat.

Ook is er voor Amsterdam een website waarop je je eigen straat kunt opzoeken en dan al het beschikbare beeldmateriaal uit de gemeentelijke archieven te zien krijgt. Maar het project is nog volop in ontwikkeling, zegt Noordegraaf. "De komende jaren wordt nog hard gewerkt aan die ene voordeur waarachter alle onderdelen van Time Machine moeten samenkomen."

In Limburg zijn vrijwilligers al tien jaar bezig met dit project. Daar doen ze het zonder de kennis of het geld van de universiteiten in Amsterdam en Utrecht, zegt historicus en stadsarchivaris Boselie. Inmiddels is het voor een groot deel van de provincie mogelijk om een huis op te zoeken en te kijken hoe een stuk land er eeuwen geleden bijlag.

Het project leeft enorm in de regio, zegt Boselie. "Mensen helpen graag mee, omdat ze geïnteresseerd zijn in het verleden van hun omgeving of familie. Met hun hulp hebben we nu tientallen terabytes aan gegevens verzameld, ook van de bewoners van de huizen." Daarbij is het wel belangrijk om de privacy in de gaten te houden, vertelt hij. "We gebruiken niet de meest recente gegevens. Anders zou het een soort Big Brother kunnen worden."

'Wel een beetje een gepuzzel'

Een proef met het in kaart brengen van gegevens in Friesland is inmiddels afgerond. Op de website van Friese Steden Time Machine is het al mogelijk om bijvoorbeeld foto's van Leeuwarden uit het verleden op te halen en virtueel door historische straten te lopen. "Al is het nog wel een beetje een gepuzzel", erkent Hans Mol van de Fryske Akademy. Voor een goede digitale infrastructuur is meer geld nodig, zegt hij.

In Utrecht is een eerste versie van een app in de lucht, waarmee je kunt kijken hoe het Domplein er in de Romeinse tijd bijlag. Aan de apps, kaarten en websites kan nog veel worden verbeterd. Maar als het aan de onderzoekers ligt, is een virtuele wandeling door eeuwenoude straten over een paar jaar in heel veel Europese steden mogelijk.

Zo'n virtuele wandeling zal een echt bezoek aan bijvoorbeeld de Notre-Dame in Parijs nooit vervangen, zegt hoogleraar Noordegraaf. "We zullen altijd behoefte houden aan de ervaring van het bezoeken van gebouwen, maar we kunnen de echte wereld verrijken met alle informatie die digitaal beschikbaar is. En zo kun je in ieder geval nog virtueel naar plekken die er in het echt niet meer zijn."