Niet alle mannen op oorlogsmonument Amersfoort waren even heldhaftig

• Roel Pauw

  Verslaggever

De gemeente Amersfoort past vandaag een oorlogsmonument aan de Barchman Wuytierslaan aan. De gemeente doet dat omdat op de plaquette, die er sinds 1946 hangt, behalve verzetsmensen ook de naam van een SS'er en een collaborateur staan.

Op 5 februari 1945 werden in de tuin van een twee-onder-een-kap woning twintig mannen doodgeschoten. De twintig zaten om verschillende redenen in de strafgevangenis in Utrecht. De executie was een vergeldingsactie van de Duitsers: een paar dagen eerder hadden leden van het verzet een seinhuis opgeblazen. Drie Duitsers werden daarbij gedood, maar minstens zo belangrijk: het treinverkeer op deze doorgaande route was ernstig gehinderd.

De Duitsers namen wraak: volgens ooggetuigen was het een razende moordpartij. Na afloop lagen de lichamen kris kras door de tuin. En op last van de Duitsers bleven ze daar nog 24 uur liggen. In de tuin stond een bord met de tekst 'Terroristen en saboteurs'.

Alex van den Dool is de zoon van een van de slachtoffers. Zijn vader was tuinder in Nieuwerkerk aan den IJssel, verzetsstrijder en vader van acht kinderen. Het adres waar hij zat, werd verraden en Van den Dool gearresteerd. Alex was 4 toen hij zijn vader voor het laatst heeft gezien. Hij heeft hem nauwelijks gekend, maar het gemis ervaart hij tot op de dag van vandaag. "Aan de ene kant ben ik trots op wat hij heeft gedaan, maar aan de andere kant was het een groot gat in mijn leven en dat is het nog steeds."

Na de bevrijding wil de gemeente Amersfoort zo snel mogelijk een monument oprichten voor de slachtoffers van deze brute moordpartij. Schoolkinderen zamelen geld in en al bij de eerste Dodenherdenking, op 4 mei 1946, kan er een plaquette worden onthuld. Op de gedenksteen staat onder de namen van de twintig mannen: 'Zij vielen ten offer aan de wraak, Zij offerden zich voor de vrijheid'.

De haast van de gemeente Amersfoort was misschien prijzenswaardig, maar ging wel ten koste van de zorgvuldigheid. Uit onderzoek is gebleken dat niet alle mannen in gelijke mate recht hebben op dit eerbetoon. Naar twee van hen is na de oorlog onderzoek ingesteld door de afdeling Bijzondere Rechtspleging van het ministerie van Justitie. Die kwam in actie als er vermoedens bestonden dat iemand niet zuiver op de graat was tijdens de oorlog.

In het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging in Den Haag (CABR) is een tamelijk uitvoerig dossier te vinden van Albertus Beukman. Daaruit blijkt dat hij al in 1936 lid was geworden van de NSB, later was toegetreden tot de Landstorm en uiteindelijk was terechtgekomen bij de SS.

Uit getuigenverklaringen blijkt dat hij ten minste één keer op een ongewapende burger heeft geschoten. Toen zijn legeronderdeel naar België werd gestuurd om de opmars van de geallieerden te stoppen, deserteerde hij uit Duitse dienst. Het is niet helemaal duidelijk wanneer en op welke grond hij is gearresteerd, maar hij belandde dus in de gevangenis aan het Wolvenplein in Utrecht.

Collaboratie

De andere man die Justitie op de korrel had, was Eduard van Heulen. Die had zich vrijwillig bij de Duitse Wehrmacht gemeld om als bouwvakker aan de slag te gaan in Bretagne en op het eiland Guernsey. Een duidelijk geval van collaboratie. Dat hij in de gevangenis is terechtgekomen, kwam doordat hij werd betrapt bij een inbraak in zijn woonplaats Beverwijk.

Onder de namen van de mannen op het monument bevindt zich verder nog ten minste één zwartwerker (iemand die illegale handel dreef) en een man die samen met Van Heulen bij die inbraak in Beverwijk werd gearresteerd.

In de administratieve chaos van na de oorlog waren de diverse instanties vaak niet van elkaars doen en laten op de hoogte. Om een voorbeeld te noemen: pas op 31 mei 1948 werd het bevel om Beukman op te sporen ingetrokken. Toen was het tot Justitie doorgedrongen dat hij al lang dood en begraven was. Intussen hing er al meer dan twee jaar een monument ter ere van hem en de andere slachtoffers.

Tijdelijke oplossing

Voor de gemeente Amersfoort was al deze nieuwe informatie aanleiding om het monument aan te passen. Onder druk van de tijd (het is bijna 4 mei) is nu gekozen voor een tijdelijke oplossing. Bij een steenhouwerij in Utrecht is een plaat zandsteen besteld waarop een nieuwe tekst is aangebracht. In plaats van 'Zij offerden zich voor de vrijheid', staat er nu 'Wij herdenken hen die vielen voor de vrijheid'.

Het is nu aan de goede verstaander om te beoordelen op wie dat van toepassing is en op wie niet. Later zullen er bronzen letters worden aangebracht, in overeenstemming met de stijl van het oorspronkelijke ontwerp.

Bekijk hier hoe het monument is aangepast:

Alex van den Dool vindt het een goede oplossing: "Dat degenen die weten wat het werkelijke verhaal van die mannen was nu enige genoegdoening krijgen, dat lijkt me keurig netjes. En tegelijkertijd is het met deze tekst niet nodig dat je de mannen met een fout verleden nu nog gaat besmeuren door hun namen met veel vertoon van die plaquette te halen. Per slot van rekening zijn zij ook aan hun einde gekomen op een manier die ze niet hebben gezocht."