Japan op de pijnbank voor gedwongen sterilisaties

• Eline de Zeeuw

  redacteur Buitenland

Japan gaat slachtoffers van gedwongen sterilisatie compenseren. In het land werden vorige eeuw in ieder geval 16.500 mensen zonder toestemming onvruchtbaar gemaakt.

Bijna vijftig jaar lang, van 1948 tot 1996, had Japan een overheidsprogramma dat de geboorte van zogenaamde 'inferieure kinderen' moest voorkomen. "Veel van de slachtoffers waren lichamelijk of verstandelijk gehandicapt, anderen hadden gedragsproblemen of psychische aandoeningen", zegt correspondent Kjeld Duits. "En het bleef niet beperkt tot sterilisatie, maar het gaat soms ook om gedwongen abortus. En heel triest: slachtoffers wisten vaak niet eens dat ze gesteriliseerd waren, dat ontdekten ze vaak jaren later."

De ingreep werd bij vrouwen vaak na een bevalling uitgevoerd, of onder het valse voorwendsel van 'een onderzoekje naar de eierstokken'. De slachtoffers van Japan's Eugenetica Beschermingswet krijgen nu naast excuses, ongeveer 25.000 euro toegekend van de overheid.

De meest omstreden eugenetica-wetten waren er in nazi-Duitsland, maar daarbuiten is Japan niet het enige land dat een soortgelijk sterilisatieprogramma had tot ver na de Tweede Wereldoorlog.

Sterker nog: in veel democratische landen was gedwongen sterilisatie lange tijd legaal. "Dertien landen hadden dit soort wetten al voor de oorlog, en het duurde tientallen jaren voor ze allemaal afgeschaft werden", zegt Jean-Jacques Amy, professor aan de Vrije Universiteit Brussel. "En het kostte nóg meer tijd voor de landen erkenden dat daarbij rechten van de mens geschonden werden en ook hun excuses aanboden."

Hij deed meerdere onderzoeken naar dit onderwerp. "Neem de Verenigde Staten, Canada en ogenschijnlijk vooruitstrevende landen als Zweden en Denemarken - allemaal hadden ze sterilisatieprogramma's voor én na de oorlog."

Aan het eind van WO II werd de nazi-wetgeving, en dus ook die over eugenetica en sterilisatie, direct afgeschaft. "In Duitsland en Oostenrijk verbeterde de situatie daardoor het snelst", zegt Amy. "Maar andere landen bleven achter. In het belang van 'een gezonde bevolking' ging gedwongen sterilisatie gewoon door."

De Verenigde Staten was in 1907 het eerste land ter wereld dat onder dwang burgers onvruchtbaar maakte. Tot 1979 werden ongeveer 65.000 mensen gesteriliseerd. Zo moest voorkomen worden dat arme burgers en geestelijk beperkten kinderen konden krijgen.

Ook in Zweden bleef een wet op gedwongen sterilisatie tot diep in de jaren zeventig van kracht. "Daar zijn, op een veel kleinere bevolkingsgroep, ongeveer evenveel mensen onvruchtbaar gemaakt als in de Verenigde Staten", zegt Amy. "Gedwongen sterilisatie vond plaats op de breedst mogelijke schaal: bij mensen met overdraagbare, genetische aandoeningen of neigingen tot alcoholisme of depressies. Maar ook bij zwervers of vrouwen die eerder een abortus hadden ondergaan."

"En het opvallende: er waren geen dokters die weigerden de behandelingen uit te voeren, integendeel; ze verleenden juist hun actieve medewerking. Bovendien waren er nauwelijks mensenrechtenorganisaties die er een probleem van maakten. Dat gedwongen sterilisatie tot in 1976 plaats kon vinden, heeft er alles mee te maken dat er tot die tijd nauwelijks weerstand tegen was."

Excuses

Erkenning, excuses en compensatie kwamen in veel landen pas vele jaren later, vaak nadat mensen hun verhaal in de openbaarheid brachten. Zo bood de gouverneur van de Amerikaanse staat North Carolina in 2002 onder druk van slachtoffers publieke excuses aan, en stelde het een dikke tien jaar later 10 miljoen dollar beschikbaar voor de 7600 onder dwang gesteriliseerden in de staat.

In Zweden werden de feiten over de omstreden sterilisatiewetten in de doofpot gestopt, tot in 1997 een journaliste onthulde dat het land massaal inwoners had laten steriliseren. Zweden schrok op van de openbaring, volgens de krant had alleen nazi-Duitsland een strenger sterilisatiebeleid. Slachtoffers kregen twee jaar later, in 1999, 41.000 gulden gecompenseerd.

In Japan werden de cijfers vorige eeuw al openbaar gemaakt, maar excuses of erkenning kwamen er nooit. "Er werd altijd gezegd dat volgens de wet was gehandeld", zegt correspondent Kjeld Duits. "Tot nu." Slachtoffers hebben nu vijf jaar de tijd om zich aan te melden voor de compensatie.

"Het zal ongetwijfeld zwaar zijn voor de slachtoffers om door die ambtelijke molen te moeten", zegt Duits. "Dit is een open wond in Japan."