Hoe de bommen op Breskens Willem van Hanegems leven voor eeuwig veranderden

• Arthur Huizinga

Willem van Hanegem is vandaag 75 jaar geworden. De oud-voetballer van onder meer Feyenoord werd geboren in Breskens, een plaats in Zeeland die op 11 september 1944 hard werd getroffen door bombardementen bedoeld voor Duitse militairen.

"Wat doen jullie daar onder die brug? Ga weg daar en snel. De bommen komen!" De woorden zijn bedoeld voor Ludwina de Pauw, die met haar negen maanden oude baby onder een klein en fragiel voetgangersbruggetje verscholen zit.

"Izaäk, ga maar vast vooruit", richt Jacobus 'Lo' van Hanegem zich tot zijn zoon, terwijl hij zijn handkar aan de kant zet. Intussen trekt Lo op zijn knieën de vrouw en haar kind omhoog. Hij kijkt vluchtig rond en ziet een deur klapperen. "Daar. De schuur van Keijmel. Snel."

Ze haasten zich naar een laag schuurtje tussen de woningen aan de Steenoven. Om hen heen ligt brandend puin, de lucht is vol met stof. Breskens brandt. En het is nog niet voorbij.

Als Van Hanegem de schuurdeur dichttrekt, hoort hij het gebrom van de bommenwerpers in de verte. Ludwina verschuilt zich in de hoek, vlakbij een afvoerputje van de waterleiding. Ze is verstijfd van angst. Lo ontfermt zich over haar baby. Even is het stil.

Dan breekt de hel opnieuw los in het Zeeuwse vissersplaatsje. Het hele huizenblok trilt op zijn grondvesten, de schuurdeur vliegt uit de sponning, het schuurtje staat op het punt van instorten. Lo zit op handen en knieën gebogen over de baby.

Dan slaat een van de bommen in naast het schuurtje. Ludwina komt klem te zitten in de afvoer en breekt beide benen. Versuft van pijn hoort ze haar kind nog een kreetje slaken.

Ze kijkt en ziet alleen het levenloze lichaam van Lo. Hij is in zijn rug geraakt door een granaatscherf. En dan is het stil, doodstil.

Op een nazomerse maandagmiddag in september 1944 raakt Willem van Hanegem, zelf nog geen half jaar oud, zijn vader en zijn broer kwijt in het bombardement van Breskens.

Vader Lo offerde zichzelf op om het leven van een andere baby te redden. "Die baby was ik".

Ben de Pauw is een paar maanden ouder dan Willem, in december werd hij 75. Met zijn vrouw Anneke woont hij in een appartement in Lent met een fraai uitzicht op de Waalkade van Nijmegen. Net als Willem behoorde hij tot de wereldtop in zijn vakgebied. In zijn geval de hematologie. Een hoogleraar bovendien, wiens onderzoek naar de behandeling van kanker hem internationale faam opleverde.

"Lo van Hanegem moet geweten hebben dat hij zijn leven gaf voor mij", vertelt De Pauw. "Om mijn leven te sparen, groeide Willem van Hanegem op zonder vader. Dat schuldgevoel heeft mijn verdere leven bepaald."

Op de provinciale weg naar Breskens word ik opgehouden door een rouwauto, alsof iemand wil duidelijk maken dat ik een plek met een tragisch verleden nader. Ik heb een afspraak met Jaap Keijmel (83) een buurtgenoot van de families Van Hanegem en De Pauw. In 1944 was hij acht jaar oud.

"Sinds Dolle Dinsdag (de dag na de bevrijding van Antwerpen werd in heel Nederland de spoedige komst van de geallieerden gevierd, red.) werd er niet meer gewerkt in Breskens", herinnert Keijmel zich.

"Het halve dorp had zich op de dijk verzameld om de Duitsers gade te slaan. In die dagen zag het zwart van de Duitsers die allemaal de oversteek wilden maken naar Vlissingen. Dat was natuurlijk interessant. En die Duitsers gooiden ook nog weleens een koffer weg, daar sprongen we allemaal op af."

Daags voor het bombardement hadden de geallieerden pamfletten laten uitstrooien boven Breskens met een oproep tot evacuatie. Sommigen zochten een veilig onderkomen, veel ook niet. "Wat denk je dat er gebeurde met die pamfletten? Die waaiden zo naar de Belgische kust", vertelt Keijmel. "Er zullen er best een of twee in Breskens zijn beland. Maar wij hadden niet door wat er te gebeuren stond."

De Van Hanegems wisten het wel. "Eigenlijk was het domme pech dat Lo van Hanegem tijdens het bombardement in Breskens was. Lo had zijn gezin - waaronder Willem - juist ondergebracht in de buurt van Groede, waar het veilig was", vertelt De Pauw.

"Maar hij ging terug om dekens te halen en nam zijn zoons Izaäk en Henk mee. Henk heeft het overleefd. Van Izaäk is nooit een spoor gevonden, waarschijnlijk is hij geraakt door een voltreffer."

Dankzij Lo was het leven van Ben en zijn moeder gespaard gebleven. Van het bruggetje was na het eerste bombardement geen spaan meer heel. "Mijn vader was op de fiets naar familie in Biervliet om melk en boter te halen", vervolgt De Pauw. "Hij zag de bommen in de verte vallen."

Het duurde nog zeker een uur voor ze gevonden werden. "Al die tijd had mijn moeder op een meter afstand gezeten, klem in het afvoerputje, versuft van pijn. En ik? Ik sliep, het lichaam van Willems vader over mij heen. Mijn moeder heeft er een levenslang trauma van opgelopen. Ze had tot aan haar dood last van hyperventilaties. Angst."

Keijmel was erbij, toen de baby in hun schuurtje levend onder het lichaam van Lo werd gevonden. "Mijn moeder heeft de baby in haar armen gedragen, over een smalle balk die over was van het bruggetje, naar de hulpposten. Nog altijd begrijp ik niet hoe ze dat voor elkaar had gekregen."

De zuigeling werd aan de kant van de weg in het gras gelegd, terwijl de omvang van het leed duidelijk werd. Urenlang liepen mensen wanhopig door elkaar op zoek naar verwanten. Daarna werden ze ondergebracht bij familie of particulieren in het oosten van Zeeuws-Vlaanderen. Tot ook daar de oorlog te dichtbij kwam.

Het zou nog ruim drie maanden duren voordat de Canadezen Zeeuws-Vlaanderen op de Duitsers veroverd hadden. Daags na de bombardementen werden de eerste Duitse soldaten alweer overgezet naar Vlissingen. De bommen hadden hun doel gemist en de man-tegen-mangevechten zouden nog honderden slachtoffers eisen.

"Wij zijn nooit bevrijd", concludeert Keijmel jaren nadien gelaten. "In Breskens woonde niemand meer..."

Noodplan

Na de oorlog kreeg het vissersdorp voorrang bij de wederopbouw. Dat resulteerde in het noodplan, waarmee in de volksmond al snel de houten barakken aan de rand van het dorp werden bedoeld.

In 1946 kreeg Willems moeder Anna van Grol een relatie met Gerrit Lubbers, een bouwvakker uit Utrecht, die meewerkte aan de wederopbouw. Voor Willem werd Lubbers de vader die hij nooit gekend had, de Utrechtse Oudwijk de plek waar hij opgroeide.

Maar elke zomer keerden ze terug naar Breskens. "Zes weken zaten we met de hele bups daar bij familie in het noodplan", vertelde Van Hanegem daar weleens over. "Heerlijk was dat."

Over zijn echte vader en de oorlog wordt thuis niet gesproken. Naar eigen zeggen hoorde Willem pas over de heldenrol van zijn vader toen hij een jaar of twintig was.

Voor De Pauw kwam het besef eerder. "Ik moet een jaar of acht zijn geweest, toen mijn ouders mij rond de herdenking van het bombardement vertelden over Willems vader. Maar toen was Willem natuurlijk nog helemaal niet bekend. Pas veel later, toen Willem als speler van Xerxes voor het eerst in Oranje speelde, viel bij mij het kwartje. Nee, ik heb toen ook geen contact opgenomen. Je weet niet of hij daarop zit te wachten."

Na Abe Lenstra was Willem de eerste voetballer waar De Pauw echt voor warm liep. Helemaal toen Van Hanegem het opnam tegen West-Duitsland in de WK-finale van 1974. Een finale die Van Hanegem niet alleen wilde winnen, hij wilde de tegenstander in eigen huis vernederen. Dat zijn vader was omgekomen door Engelse bommen deed niet ter zake, de Duitsers waren de oorlog begonnen.

"Ik was thuis in Eindhoven, waar ik destijds de opleiding tot internist volgde", vertelt De Pauw. "Die teleurstelling was enorm. We hadden het toen niet zo op Duitsers."

Kennismaking

Het duurt tot 1992 voor Van Hanegem door de Zeeuwse sportjournalist Matty Verkamman in contact wordt gebracht met Ben de Pauw.

Voor het boek 'Negen Zeeuwen van Oranje' komt Verkamman op het spoor van Ludwina de Pauw, de moeder van Ben. Door uitgebreid archiefonderzoek en vele gesprekken met ooggetuigen knoopt de auteur de eindjes aan elkaar.

Als het boek klaar is, is het de bedoeling dat De Pauw het eerste exemplaar uitreikt aan Willem van Hanegem. Een bijzonder moment voor De Pauw, die de voetballoopbaan van Willem op de voet gevolgd had.

De boekpresentatie ging niet door. Precies op die dag tekende Van Hanegem zijn contract als trainer van Feyenoord, dat hij dat jaar kampioen zou maken. Kort daarna volgt de ontmoeting. Het is meteen hartelijk.

"Ik hield er wel rekening mee dat er misschien iets van wrok zou zijn bij Willem, maar daarvan was totaal geen sprake. Integendeel, hij zei altijd: 'Ik zou het mijn vader pas kwalijk hebben genomen, als hij het niet gedaan had'."

Na die eerste ontmoeting ontstaat een hechte vriendschap tussen Van Hanegem en De Pauw. De laatste heeft zich nog ingespannen om een straat in Breskens te laten vernoemen. Vergeefs. Het verzoek verdwijnt in kinnesinne en lokale politiek. Bovendien heeft ieder huis in Breskens wel een kruis. Hoe maak je dan nog onderscheid?

En toen bleef het stil

De naam van Lo van Hanegem is nog wel terug te vinden op de Algemene Begraafplaats, in het massagraf met slachtoffers van het bombardement. Op de kruising van de De Hullustraat en Papendrecht hangt een levensgrote afbeelding van de voetballer Van Hanegem.

En er is het monument, op een steenworp van de geboortehuis van Van Hanegem op Papendrecht 9 en de huizen van De Pauw en Keijmel aan de Steenoven.

De laatste was als penningmeester van Stichting Oorlogsmonument Breskens nauw betrokken bij de totstandkoming van het monument. Vijftig jaar later werd het monument onthuld. '11 september 1944 en voor altijd bleef het stil', staat geschreven aan de voet.

Ook Keijmel verloor verschillende familieleden, waaronder zijn tweelingbroer. "Nog altijd word ik elke nacht wakker en hoor ik de bommen weer", besluit hij met een snik in zijn stem.

En toen bleef het stil.