'Evenwicht geldstelsel verstoord, vrees voor zeepbellen en nieuwe crisis'

Het evenwicht in ons geldstelsel is verstoord. Zo zijn er te weinig remmen op het verstrekken van leningen en grote commerciële banken zijn te dominant. Dat concludeert de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) in een onderzoek. Mede daardoor kunnen volgens de Raad makkelijker zeepbellen of een nieuwe crisis ontstaan.

Minister Hoekstra van Financiën vroeg de Raad naar aanleiding van het burgerinitiatief 'Ons Geld' om het geldstelsel te onderzoeken. De conclusies liegen er niet om.

In het bijna 300 pagina's tellende rapport beschrijft de WRR hoe de rol van de overheid de afgelopen decennia kleiner werd en de drie grote banken steeds meer op de voorgrond traden. ING, Rabobank en ABN Amro zijn 'too big to fail' en hebben het overgrote deel van onze schulden op hun balans staan.

Het aandeel van de drie grootste banken in de totale balansomvang van de Nederlandse banken is tussen 2006 en 2016 gestegen van 71 naar 75 procent. Er is te veel ruimte voor bedrijven en burgers om schulden aan te gaan en tussen de banken is er te weinig concurrentie.

Adviesraden

Een van de aanbevelingen van de WRR is om hier iets aan te doen door het mogelijk maken van een publieke spaarbank, als concurrent van de grote banken. Ook zouden burgers meer te zeggen moeten krijgen over het bestuur van banken, via bijvoorbeeld maatschappelijke adviesraden.

"Je zou bijvoorbeeld kunnen kijken naar de gezondheidszorg, waar ziekenhuizen en verzekeraars dergelijke raden hebben", zegt Josta de Hoog van de WRR. "Die raden zorgen ervoor dat maatschappelijke zorgen en afwegingen worden meegenomen bij het nemen van beleidsbeslissingen."

Schulden

Dat mensen en bedrijven nu meer schulden hebben komt doordat geld steeds vaker virtueel is, in plaats van contant. Ook zijn er minder regels om schulden tegen te gaan en zijn een paar grote banken dus te dominant in het geldstelsel geworden. Op die manier groeide de totale hypotheekschuld en groeiden de schulden die bedrijven hebben.

Ook ten opzichte van andere landen heeft Nederland een relatief grote schuldenberg.

Hoewel er veel bezittingen (zoals huizen en gespaard pensioenvermogen) tegenover de hoeveelheid schuld staan, leidt schuldenlast toch tot meer instabiliteit in het financiële systeem. Bij veel schulden duurt het herstel na een crisis langer en een hoge schuldenlast beïnvloedt de economische groei.

Te grote beperkingen schadelijk

De WRR pleit niet voor een totale verandering van het huidige systeem en benadrukt dat geld en schuld hard nodig zijn voor de samenleving. Zo kunnen te strenge regels en te grote beperkingen juist schadelijk zijn voor de economie. Wel staan we volgens de Raad nu op een punt dat we zijn doorgeschoten in dat ruime beleid. Daarom pleit de WRR vooral voor een betere balans.

Om die te bereiken zou ook iets gedaan moeten worden aan het verstoorde evenwicht tussen de publieke en private belangen. Nu kan de financiële sector veel geld verdienen tijdens periodes van groei, maar moet de samenleving bloeden als het misgaat met ons financiële stelsel. Door een publieke concurrent van de banken, meer regels en meer inspraak van burgers zou die balans hersteld moeten worden.

De aanleiding voor het onderzoek was het burgerinitiatief 'Ons Geld'. In 2015 haalden theatergezelschap De Verleiders, econoom Ad Broere en de stichting Ons Geld 120.000 handtekeningen op.

Ons Geld wil het geldstelsel radicaal omvormen. De geldschepping zou voortaan niet meer in handen moeten zijn van commerciële banken, maar van een centrale, publieke bank. De stichting hoopt dat dat leidt tot een nuttiger maatschappelijke besteding van de winst, minder risico's en minder particuliere schulden.

Het concept is gebaseerd op een idee dat in de jaren 30 aan een universiteit in de VS ontstond en ook in andere landen bediscussieerd wordt. Zo konden de inwoners van Zwitserland in een referendum stemmen over een soortgelijk plan. In dat voorstel stond dat alleen de centrale bank van Zwitserland nog geld zou mogen scheppen. Het plan werd massaal weggestemd: 76 procent was tegen, 24 procent voor.

Niet op eigen houtje

In Nederland vroeg de Tweede Kamer na het burgerinitiatief om dit onderzoek van de WRR naar het geldstelsel. De WRR komt nu tot de conclusie dat zo'n radicale ingreep ingewikkeld is in de internationale context van het huidige stelsel. Een land kan dit niet op eigen houtje beslissen zonder zichzelf te schaden.

Ook waarschuwt de Raad dat grote stelselwijzigingen onvoorziene ingrijpende gevolgen kunnen hebben en dat een nieuw publiek systeem niet per definitie beter functioneert. De adviezen waar de Raad nu mee komt zijn gaan dus veel minder ver dan de voorstellen van de initiatiefnemers.