Het einde van 'Le Grand K': de kilo wordt voortaan anders gemeten

Le Grand K, wordt hij genoemd: de kilo die als maatstaf geldt voor alle kilogrammen in de wereld. Maar de metalen cilinder verliest deze week mogelijk zijn status. Vandaag begint in het Franse Versailles een conferentie waarop wordt gestemd om het huidige meetsysteem te veranderen.

Een kilo is namelijk niet zomaar duizend gram. Nu verwijzen alle kilo's nog naar een blok platina-iridium dat ligt opgeslagen in een zwaarbeveiligde kluis in de buurt van Parijs. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor de nationale kilogram in Nederland, vertelt Gert Rietveld van het Nederlands Metrologisch Instituut in Delft.

Het blok metaal in de plaats Sèvres bij Parijs is "behoorlijk precies een kilogram", zegt Rietveld, "en veel beter dan de kilogrammen die bij de bakker of de slager worden gebruikt." Op deze maatstaf is een heel meetsysteem met basiseenheden gebaseerd, dat wettelijk is vastgelegd. "Maar uiteindelijk is er maar één echte kilogram en dat is Le Grand K in Parijs."

De nationale kilogrammen van Nederland en van andere landen worden eens in de veertig jaar vergeleken met die in Frankrijk. Dat gebeurt op een heel ouderwetse manier, legt Rietveld uit in het radioprogramma Nieuws & Co. Hij is lid van het Internationale Comité van Gewichten en Maten, dat erop let dat iedereen eenheden als de meter, kilo en seconde op de juiste manier gebruikt.

De kilo's gaan in een doosje en worden naar Frankrijk gebracht. Daar komt Le Grand K uit de kluis, wordt de cilinder zorgvuldig schoongemaakt en worden alle andere gewichten ermee vergeleken.

Van gewicht veranderd

Het probleem is alleen dat het blok metaal sinds het in gebruik is genomen in 1889, van gewicht is veranderd. Op raadselachtige wijze is de kilo enkele tientallen microgrammen lichter geworden, mogelijk doordat bij het schoonmaken minieme deeltjes metaal van het blok zijn afgeschraapt.

Daarom hebben wetenschappers, onder wie Rietveld, voorgesteld om voortaan niet langer een fysiek gewicht als basis te gebruiken voor het meetsysteem, maar een zogeheten natuurconstante. Dat is een kracht of eenheid die niet van waarde verandert.

Natuurkunde is nu ook het ijkpunt voor andere eenheden. Rietveld vergelijkt de nieuwe stap met atoomklok, die de exacte tijd definieert aan de hand van trillingen van atomen. Klokken op smartphones en navigatiesystemen zijn aan die atoomklok gelijkgesteld. "Zo'n zelfde soort stap gaan we nu maken voor massa. Voor de toekomst hebben we dan een stabiele basis voor massametingen." Eerder werd al beslist dat de meter een afgeleide is van de snelheid van het licht in een vacuüm.

Nederlandse stem

Vrijdag stemmen vertegenwoordigers uit 57 landen over het voorstel, onder wie een afgevaardigde van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Als er genoeg stemmen voor zijn, wordt de cilinder in Sèvres per mei volgend jaar vervangen door de natuurconstante.

De stemming heeft gevolgen voor metingen overal ter wereld, zegt Rietveld. Al zal het pond gehakt bij de slager niet merkbaar meer of minder gaan wegen.