De zin en onzin van duurzaamheidskeurmerken

• Lisa Schallenberg

  redacteur Economie

Ze kosten vaak wat meer, maar in ruil daarvoor werkt een plantage-arbeider voor een eerlijk loon en in veilige omstandigheden. Dat is het verhaal waarmee duurzaamheidskeurmerken hun producten in de markt zetten. Maar zo helder blijkt het in werkelijkheid niet te zijn.

Keurmerken kunnen niet garanderen dat producenten zich houden aan de voorwaarden die zij stellen. Dat blijkt uit een rapport dat Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO) vandaag heeft gepubliceerd. Heeft het zin om producten met zo'n keurmerk te kopen? En waarom zijn producten met keurmerk duurder? Vier vragen en antwoorden over het nut van duurzaamheidskeurmerken.

1) Wat zegt het als een product een duurzaamheidskeurmerk heeft?

Wat zo'n keurmerk precies zegt, verschilt per keurmerk. Op het gebied van arbeidsomstandigheden richten ze zich in grote lijnen op vergelijkbare punten. Het Rainforest Alliance-keurmerk en het Fairtrade-keurmerk bijvoorbeeld hebben als voorwaarden dat arbeiders het minimumloon verdienen, dat er veilige arbeidsomstandigheden zijn en dat arbeiders lid mogen worden van vakbonden.

Maar in de praktijk worden deze voorwaarden vaak niet nageleefd. "Vooral op het gebied van fatsoenlijke arbeidsomstandigheden laten ze steken vallen", legt SOMO-onderzoeker Sanne van der Wal uit. Sterker nog, het onderzoek laat zien dat producenten met een keurmerk niet per definitie betere arbeidsvoorwaarden bieden dan een producent zonder keurmerk. "Vaak doen ze het wel wat beter, maar niet altijd en de verschillen zijn klein", zegt Van der Wal.

Onderzoekers zagen verschillende problemen bij producenten met een keurmerk. Zo wordt overwerk vaak niet uitbetaald, moeten arbeiders met onveilige bestrijdingsmiddelen werken en mogen ze geen lid worden van een vakbond.

2) Waarom lukt het keurmerken niet om goede arbeidsomstandigheden te garanderen?

De kern van het probleem is geld, vertelt Van der Wal. "Een leefbaar loon en het uitbetalen van overwerk zijn mooie voorwaarden, maar dat kost wat." Op dit moment is dat geld er nog niet omdat de producten te weinig opleveren. De prijs van bijvoorbeeld koffie is te laag om een fatsoenlijk loon van te kunnen uitbetalen, aldus Van der Wal.

Het keurmerk Fairtrade herkent zich in dat antwoord. "Daarom willen we een groter marktaandeel hebben. Hoe meer Fairtrade-producten verkocht worden, des te meer geld er beschikbaar komt om goede arbeidsomstandigheden te garanderen."

Maken keurmerken dan nu beloftes die ze niet waar kunnen maken? Fairtrade vindt van niet. "Wat we beloven is dat alle producenten er in ieder geval één keer per jaar op gecontroleerd worden of ze zich aan onze voorwaarden houden. Het zou inderdaad kunnen dat er binnen dat jaar tekortkomingen ontstaan."

3) Gaat het extra geld dat ik betaal voor een product met keurmerk naar de boeren?

Niet helemaal. Keurmerken hebben namelijk ook geld nodig om het systeem van inspecties en controles te kunnen betalen.

Sommige keurmerken gaan wat verder dan andere. Bij producten met een Fairtrade-keurmerk krijgen boeren bijvoorbeeld de garantie op een minimumprijs voor hun producten. Die fungeert als vangnet als de prijzen op de wereldmarkt zakken, wat bijvoorbeeld nu bij koffie het geval is. Daar gaat dus ook extra geld naartoe.

Hoe komt het dan dat keurmerkproducten bij de ene supermarkt duurder zijn dan bij de andere? Die verschillen bestaan omdat supermarkten de uiteindelijke verkoopprijs van keurmerkproducten mogen bepalen. De ene supermarkt is bereid meer marge op te geven voor keurmerkproducten, en dus een lagere prijs te vragen, dan andere supermarkten.

Je kunt dus niet zeggen dat het geld dat je extra betaalt voor een product met keurmerk één op één terecht komt bij boeren en arbeiders.

4) Is het al met al beter om producten met een keurmerk te kopen?

Ja, zegt Van der Wal. "Er is op dit moment gewoon niks beters. Ons signaal is absoluut niet: consumenten stop er maar mee, want het heeft geen zin." Hoe meer mensen die producten kopen, des te meer invloed keurmerken kunnen uitoefenen, verwacht Van der Wal. Hij hoopt bijvoorbeeld dat keurmerken meer gaan lobbyen om grote bedrijven via wetgeving te verplichten om keurmerkproducten te kopen. "Dat is op de lange termijn de manier om de structurele problemen aan te pakken."