Helsinki, traditioneel dé ontmoetingsplek tussen oost en west, maar waarom?

• Ivo Landman

  redacteur Online

Parijs, Wenen, Genève. Er zijn meerdere steden waar de leiders van Rusland en de VS elkaar hebben ontmoet, maar afgezien van Moskou en Washington is nergens zó vaak een belangrijke Amerikaans-Russische top geweest als in Helsinki.

Gerald Ford, Leonid Brezjnev, Ronald Reagan, Michail Gorbatsjov, George Bush, Bill Clinton en Boris Jeltsin, allemaal kwamen ze ooit naar Helsinki voor topoverleg. Nu volgen Donald Trump en Vladimir Poetin in hun voetsporen. Waar heeft de Finse hoofdstad die unieke positie op het wereldtoneel aan te danken?

We spraken erover met de 72-jarige Pertti Torstila, 44 jaar lang Fins diplomaat. Hij heeft wel een idee wat Helsinki zo populair maakt. "Bill Clinton vertelde ons in 1997 dat er twee belangrijke redenen zijn waarom Amerikanen graag naar Helsinki komen: geografie en het Finse buitenlands beleid."

De geografische positie van Finland is uniek: het land deelt 1340 kilometer grens met Rusland. Het Finse buitenlandse beleid was er decennia lang op gericht aansluiting te zoeken bij het westen en tegelijkertijd Moskou te vriend te houden. Het land werd bijvoorbeeld nooit lid van de NAVO. Aan de strikt neutrale positie kwam pas een einde in 1995, toen Finland lid werd van de EU.

De historie van Helsinki als ontmoetingsplek tussen oost en west begint in 1969 met onderhandelingen over ontwapening (SALT I). Maar echt geschiedenis wordt pas geschreven in de zomer van 1975. Dan is de Finlandia-Hal, een groot congrescentrum in Helsinki, vier dagen lang het centrum van de wereld. Sovjetleider Brezjnev en de Amerikaanse president Ford zitten tegenover elkaar, samen met de leiders van 33 andere landen.

Torstila, toen een jonge diplomaat, is er dan al bij. "Rechts zaten Ford en Kissinger, Links Brezjnev en de Sovjetdelegatie. Het was ongelooflijk. Niemand wist wat er ging gebeuren maar er was iets historisch aan de gang. Dat gevoel deelden we allemaal."

De top van 1975 werd gevolgd door nog een aantal topontmoetingen tussen oost en west in Helsinki. Bekijk hier de beelden:

Na vier dagen tekenen de landen op 1 augustus 1975 de Helsinki-akkoorden met belangrijke afspraken over het respecteren van grenzen en mensenrechten. Afspraken die uiteindelijk bijdragen aan het einde van de Koude Oorlog. Dissidenten als Václav Havel in Tsjecho-Slowakije en Lech Walesa in Polen zien de akkoorden als steun voor hun protest tegen de communistische regimes in hun land.

Dat die eerste grote top in Finland plaatsvindt, is simpelweg te danken aan het feit dat de Finse president Kekkonen de deelnemende landen had uitgenodigd. Maar de trend is gezet. In 1988 landt president Reagan in Helsinki om zich voor te bereiden op een ontmoeting met Sovjetleider Gorbatsjov in Moskou. Reagan noemt Helsinki "een plek waar je heen kan gaan en je je niet zo hoeft in te spannen."

Diplomaat Torstila weet wat de ware reden was van Reagans tussenstop: jetlag. "Veel Amerikaanse diplomaten maken een stop in Helsinki om over de jetlag heen te komen. Dat is belangrijk. Een paar dagen in Helsinki om goed voorbereid te zijn op de top in Moskou."

Twee jaar later zien we George Bush en Michail Gorbatsjov in Helsinki. De sfeer is ontspannen. Ze spreken de pers lachend toe vanaf een bankje. "Het was 1990. Vergeet niet wat er was gebeurd. Duitsland was herenigd en er heerste een algemeen gevoel dat alles beter zou worden", zegt Torstila.

In 1992 is ook voor de Sovjet-Unie het doek gevallen. Bush is opnieuw in Helsinki en ontmoet er de nieuwe Russische president Boris Jeltsin, tijdens een top met Europese leiders over veiligheid en samenwerking in Europa. "Die top wordt vaak vergeten in het rijtje", merkt Torstila op. "Ook omdat al die andere leiders er ook waren. Maar Bush en Jeltsin waren er wel, en ze hebben elkaar ook gesproken."

De laatste grote Helsinki-top vindt plaats in 1997 als Bill Clinton en Boris Jeltsin elkaar ontmoeten - Clinton in een rolstoel omdat hij een paar dagen eerder aan zijn been was geopereerd. Deze keer staat er een heikel punt op de agenda: de uitbreiding van de NAVO. Jeltsin gaat schoorvoetend akkoord met die uitbreiding naar het oosten, tot verdriet van oude communisten in Moskou, en ook Poetin is nog altijd teleurgesteld over die afspraak.

2018

De Helsinki-top van 2018 komt op een moment van grote spanningen tussen Moskou en Washington. Misschien dat daarom juist weer voor Helsinki is gekozen. Torstila: "Ze zien Finland als een vertrouwd en gerespecteerd gastland. Alles is hier altijd goed gegaan. Finland heeft zelf geen rol bij die toppen. Maar als organisator heeft het land voor zulke goede omstandigheden gezorgd tijdens de eerdere ontmoetingen dat ze succesvol waren. Hopelijk deze keer ook."

Volgens Torstila is er een waslijst aan onderwerpen die aan de orde kunnen komen. Van Oekraïne en de sancties tegen Rusland tot de beïnvloeding van de Amerikaanse verkiezingen. "De agenda is eindeloos. Maar het belangrijkste is dat de dialoog nu begint. De internationale situatie is extreem ingewikkeld, en dat is niet goed. Dit kan het startpunt zijn van iets goeds."