Uitvaartmuziek: van onheilspellende zang naar viering van het leven
Of het nu als troost is of als waarschuwing voor wat komen gaat, afscheid nemen van de doden is altijd gepaard gegaan met muziek. De Funeraire Academie - een samenwerkingsverband tussen de uitvaartbranche en de wetenschap - organiseert vandaag een symposium hierover.
Want er is nogal wat veranderd als het gaat om uitvaartrituelen en het gebruik van muziek daarbij.
De Etrusken, die tussen de achtste en eerste eeuw voor Christus in Italië leefden, spelen al uitbundig op hun blaasinstrumenten bij het uitluiden van de doden. Die instrumenten zijn niet toevallig gekozen, ze blazen als het ware de geest van de overledene weg.
"Tot eind jaren vijftig lopen de uitvaartrituelen langs de lijnen van de verschillende (christelijke) zuilen", zegt Martin Hoondert van de universiteit van Tilburg en een van de sprekers op het symposium.
De doden krijgen een mis of dienst in de kerk en het koor begeleidt dat met religieuze liederen. En die liederen ontstaan in de Middeleeuwen. Rond 800 gebeurt dat voor het eerst met het Gregoriaans requiem, een eenstemmige, aan de dode opgedragen mis. In deze mis wordt de overledene nog op een tamelijk zachtmoedige manier naar het hiernamaals begeleid, maar in de eeuwen die volgen staat de zondige mens, die doordrongen moet worden van Gods laatste oordeel, steeds meer centraal. Aan het requiem wordt dan ook de Dies Irae (dag van wraak) toegevoegd. "Zo onheilspellend dat de rillingen je over de rug lopen", zegt Hoondert.
Componisten als Mozart, Berlioz en Verdi gaan ook requiems schrijven, die niet alleen bij begrafenissen, maar ook buiten de kerk worden uitgevoerd. "In de 20ste eeuw verandert het repertoire in de kerkelijke liturgie. Het requiem wordt nog wel gezongen, maar vaker klinken Nederlandstalige gezangen, zoals het lied Licht dat ons aanstoot in de morgen op tekst van Huub Oosterhuis. In de protestantse kerken zijn psalmen te horen."
De christelijke begrafenisrituelen blijven dominant tot in de jaren 60 van de twintigste eeuw, al worden ze minder zwaarmoedig en maakt de angst plaats voor berusting, hoop en verrijzenis.
Maar als de secularisatie toeslaat en de kerken leeglopen, verplaatst de uitvaart zich van ruimten vol symboliek naar kale, vaak sfeerloze zaaltjes in uitvaartcentra. Als vervanging van de kerkmuziek kiezen de nabestaanden uit lijstjes met liedjes, samengesteld door begrafenisondernemers. Vaak in setjes van drie, voor aan het begin, in het midden en aan het einde van de plechtigheid.
Bijvoorbeeld het Ave Maria, gevolgd door Bach en Mozart. In die tijd doet ook Mieke Telkamp haar intrede met Waarheen Waarvoor. Het lied is een topfavoriet bij crematies. De tekst past goed bij de samenleving van die jaren. Veel mensen staan nog met een been in de kerk en Waarheen, Waarvoor gebruikt religieuze beeldtaal zonder aan een kerk verbonden te zijn.
In de jaren 90 verandert de rol van de muziek als gevolg van twee ontwikkelingen: de cd en de individualisering. Muziek is veel makkelijker beschikbaar en de persoonlijke wensen worden steeds belangrijker.
"Van hardrock tot klassiek, regionale artiesten en internationale sterren, de vrijheid om zelf te kiezen is oneindig", zegt Janieke Bruin van de Universiteit Tilburg. Ze deed onderzoek naar de rol van muziek bij uitvaarten. "Ook zie je duidelijke regionale verschillen: in Groningen is Ede Staal populair, in Brabant hoor je vaak Frans Bauer en Grad Damen."
"In plaats van de dode voor te bereiden op het toekomstige onbekende, ligt de nadruk nu veel meer op het verleden. Het is een terugblik op het leven van de dode en muziek speelt daarbij een cruciale rol. Die roept herinneringen op, geeft troost en brengt de overledene zelfs weer even tot leven", zegt Bruin. "De uitvaart van bekende Nederlanders als Pim Fortuyn en André Hazes inspireert gewone Nederlanders om er ook iets unieks van te maken. De branche speelt er op in en 'de persoonlijke uitvaart' is de nieuwe slogan."
In de top-10 van uitvaartondernemer Dela staan veel liedjes waarvan de titel lijkt te refereren aan de dood. "En dat zet je soms op het verkeerde been", zegt Bruin, "want als je dan naar de tekst van het liedje luistert, blijkt het over iets heel anders te gaan. Maar tegelijkertijd geeft dat ook de kracht van muziek aan, het doet er niet zo veel toe waar de tekst over gaat, het is de muziek die emotioneert."
Toch ziet ze dat de muziek een andere rol krijgt. "Omdat er tegenwoordig op uitvaarten vaak foto's worden getoond, ondersteund door liedjes, raakt de muziek een beetje op de achtergrond, want beeld is toch dominant, en dat is jammer. Want muziek is toch wat mij betreft de kunstvorm die je het meest direct in je hart raakt en daarom zo goed werkt bij uitvaarten."