Nepnieuwslijst EU afhankelijk van tien vrijwilligers
De nepnieuwsbestrijders van de EU hebben veel te weinig personeel en vrijwilligers om al hun taken uit te voeren. Het team, East Stratcom, zegt zelf dat ze 400 vrijwilligers hebben, maar in de praktijk blijkt maar een heel klein deel echt actief.
Zowel bronnen die de werkwijze van het team van nabij kennen als de actieve vrijwilligers zelf zeggen dat het team veel meer professionele krachten nodig heeft. "We moeten onszelf verdedigen tegen Russische desinformatie," zegt de meest gedreven vrijwilliger, Pavel Spirin. "Dat kan niet met vrijwilligers, dat moet met professionele mensen."
Hij heeft er in zijn leven wel eens rianter bij gezeten. Pavel Spirin was ooit correspondent voor de Russische tv in China, deed ook verslag van de tweede Tsjetsjeense oorlog, maar slijt zijn dagen inmiddels in een slecht geïsoleerd flatje in een buitenwijk van Brussel.
Een baan heeft hij niet, maar wel een reden om 's ochtends zijn bed uit te komen: hij bestrijdt als vrijwilliger Russisch nepnieuws voor de Europese Unie.
"Iedere week kijk ik minimaal tien uur, soms vijftien uur, naar Russische politieke talkshows," zegt hij achter zijn computer. Het zijn talkshows die de meeste Nederlanders nauwelijks serieus zullen nemen. Over het Westen mag er vrijwel alles gezegd worden, als het maar negatief is.
"De NAVO maakt vrouwen bang door te zeggen dat Russische militairen ze komen verkrachten." Of "Poolse katholieken en neonazi's hebben plannen om Rusland te veroveren en op te delen." Pavel schrijft het op en meldt het bij de website EUvsdisinfo.eu.
"Ongeveer driekwart van de meldingen die ik doe, komt ook daadwerkelijk op de website terecht," zegt Pavel. Hij is de fanatiekste vrijwilliger van allemaal. 882 van de 3750 artikelen op de site zijn door hem aangegeven, bijna een kwart van het totaal.
Vrijwilligers
Het idee voor de website ontstond drie jaar geleden. EU-regeringsleiders vonden dat er iets moest gebeuren aan "de aanhoudende stroom Russische desinformatie", die vooral gericht is op landen in Oost-Europa. De EU wilde dat nepnieuws aan het licht brengen, verzamelen en er een eigen verhaal tegenover zetten. Veel budget was er niet: voor 2017 slechts 1 miljoen euro.
Met dat bedrag kun je niet veel, zeker niet als de ambities groot zijn. Behalve nepnieuws verzamelen moet het team ook lezingen geven en onafhankelijke media in Oost-Europa ondersteunen. De oplossing: vrijwilligers. Zij moeten voor de EU bijhouden welk nepnieuws er verspreid wordt. Drie betaalde krachten in Brussel checken de meldingen en zetten ze online.
Voor Pavel is het vrijwilligerswerk de ideale tijdsbesteding. Hij vluchtte vijf jaar geleden met zijn gezin uit Rusland naar België, omdat zijn Tsjetsjeense vrouw er in de problemen zat. Ze kregen een verblijfsvergunning en Pavel ging studeren aan de Brusselse universiteit.
Nadat hij een essay over Russische trollen op internet had geschreven raadde een docent hem aan om vrijwilliger te worden bij East Stratcom, de taskforce achter de nepnieuwslijst. De meeste Stratcom-vrijwilligers met wie de NOS sprak hebben een soortgelijk verhaal. Of ze horen bij een ngo, of ze komen als individu min of meer toevallig bij East Stratcom terecht.
Tien vrijwilligers
Minister Ollongren van Binnenlandse Zaken noemde het afgelopen zaterdag in NRC nog "heel goed" dat de factchecksite bestaat. "Ze werken samen met een heel netwerk aan ngo's en wetenschappers."
Maar dat 'hele netwerk' van East Stratcom is dus klein. Kleiner dan ze zelf suggereren. De organisatie spreekt over meer dan 400 vrijwilligers die artikelen aangeven. De NOS verzamelde de gegevens van alle 3750 artikelen op de website en zag dat maar een heel kleine groep daadwerkelijk actief is. Tien vrijwilligers hebben samen zo'n 75% van alle artikelen op de website aangegeven. De grootste groep vrijwilligers plaatst één of twee keer een artikel en haakt dan af.
Juist die kleine groep fanatieke vrijwilligers maakt de EU-website kwetsbaar. De vrijwilligers die wel actief blijven, hebben vaak een sterk ideologische motivatie. Dat blijkt wel uit de Nederlandse voorbeelden op de website: vier van de vijf Nederlandse artikelen werden gemeld door de ngo Promote Ukraine, een groep die als doel heeft Oekraïne en de EU dichter bij elkaar te brengen. Een Nederlands sprekende Oekraïense van die groep gaf de artikelen aan.
Fouten
De artikelen van GeenStijl en The Post Online zijn weliswaar kritisch over Oekraïne, maar er staan geen leugens in. Nadat Promote Ukraine ze aanmeldde, werd er in Brussel niet goed opgelet. Eén van de drie betaalde krachten die zich met de nepnieuwslijst bezig houden, zette de artikelen online in de lijst met nepnieuws. Hij of zij sprak geen Nederlands.
"Er moeten soms wel fouten gemaakt worden, gezien het budget," zegt een bron die de werkwijze van het team goed kent. "Ze moeten kiezen tussen hun opdracht uitvoeren en de fouten voor lief nemen of helemaal niets plaatsen. Daarin kiezen ze voor het eerste."
Naïef
Zelfs de vrijwilligers zelf zijn kritisch over het systeem met vrijwilligers. Peter Kreko van het Hongaarse Political Capital Institute: "Wij zouden dit werk niet gratis doen, als we niet wisten dat de middelen beperkt zijn. Maar het is naïef dat tegenover de miljarden die Rusland aan propaganda spendeert, de EU vrijwilligers opstelt."
De Tsjechische denktank European Values, die na Pavel Spirin de meeste artikelen heeft aangemeld, accepteert dat vrijwilligers inzetten "op dit moment de enige manier is" om iets van de grond te krijgen. "Maar we denken echt dat ze in Brussel uiteindelijk zelf mensen moeten aannemen."
Verdedigen
Zo kijkt Pavel Spirin er in zijn flatje in Brussel ook tegenaan. Hij vreest dat zijn vaderland aan de winnende hand is in een propaganda-oorlog tegen de EU en dus doet hij wat hij kan. "Propaganda is na oorlog de beste manier om een democratische staat kapot te maken. Als je je daar niet tegen verdedigt, dan zul je verliezen als democratische staat."
Maar die verdediging zou eigenlijk niet moeten komen van vrijwilligers zoals hij, vindt hij. "Vrijwilligers kunnen niet verdedigen. Alleen professionele mensen kunnen dat."