'Oorlogsverleden Lucebert zou niet zo mogen verbazen'
"In maart 1943 meldde de 17-jarige Van der Zant zich opeens bij de SS. Samen met Bertus Swaanswijk, beter bekend als de dichter Lucebert, was hij in een vlaag de Meldungsstelle van het SS-Ersatzkommando op de hoek van de Dam en de Nieuwendijk binnengegaan en had zich ingeschreven. Zijn vriend aarzelde nog en voerde het voornemen niet uit. Vandaar dat Lucebert nooit het etiket 'fout' opgeplakt heeft gekregen."
Bovenstaande passage staat in Grijs Verleden, een beroemd boek uit 2001 waarin historicus Chris van der Heijden afrekent met het idee dat 'goed' en 'fout' in de jaren 1940-45 al scherp waren onderscheiden. De meeste Nederlanders waren volgens Van der Heijden 'grijs' en opportunistisch: "de werkelijkheid was veel complexer dan we denken."
Kotsen
Vandaag werd bekend dat de dichter Lucebert in de oorlog nazistische en antisemitische opvattingen had. Luceberts biograaf Wim Hazeu schrijft erover in de biografie van de door hem zeer bewonderde kunstenaar.
Hazeu had het manuscript van zijn boek al af toen hij werd benaderd door de dochter van een vrouw die in de oorlog bevriend was geweest met Lucebert. Hij had haar vanuit Duitsland - dat hij zijn 'Wahlheimat' noemde - brieven geschreven waaruit zijn nazi-sympathieën zonneklaar bleken. Hazeu was hierdoor totaal verrast en zo verbijsterd dat hij al snel niet verder kon lezen, zegt hij tegen de Volkskrant. "Ik ben opgestaan van achter de tafel, naar buiten gelopen en heb staan kotsen."
Verschrikkelijk
Ook Luceberts vriend Remco Campert wist van niets. "Ik heb nooit iets vermoed en ik vind het verschrikkelijk", zegt de dichter in de krant.
Historicus Van der Heijden vindt die verbazing van Hazeu en Campert dan weer verbazend. "Ik roep al vijftien jaar dat het veel complexer ligt dan we dachten. In veel gevallen lagen 'goed' en 'fout' niet ver van elkaar."
De vriend met wie Lucebert naar de SS ging, werd later bekend als de dichter Hans Andreus. Hij meldde zich wel bij de SS, waarvoor hij in Joegoslavië en aan het Oostfront vocht. Hij had al snel spijt gehad, maar kon niet meer terug en hield daardoor zijn hele leven het stigma fout te zijn geweest.
Suf Nederland
Toch was er tussen de mentaliteit van de twee vrienden nauwelijks of geen verschil, constateerde Van der Heijden in 2001 al. "Beiden hadden van praktische politiek geen benul en hadden er ook geen belangstelling voor. Fascisme stond voor hen gelijk aan 'vitalistisch', een even dromerig als heftig verlangen naar groots, meer en anders."
Van der Heijden voegt eraan toe dat het destijds pubers waren, jochies die baalden van het suffe Nederland. "Dit is het zoveelste geval waaruit blijkt dat de scherpe scheiding tussen 'goed' en 'fout' een valse constructie is. Hazeu en Campert zijn daarin blijven geloven, hoewel de laatste jaren volop publicaties zijn verschenen waaruit blijkt dat het ingewikkelder was."
Van der Heijden vindt het geval-Lucebert extra fascinerend omdat hij zich na de oorlog als model-verzetsheld presenteerde. De vijftigers, waartoe Lucebert en Campert behoorden, hebben volgens hem "een enorm verhaal gemaakt van hun anti-establishment denken, dat ook links denken was. Dat zou zijn voortgekomen uit de oorlog, toen ze anti-Duits waren."
Niet zuiver
Ook het verhaal van Campert is ingewikkeld, althans dat van zijn vader Jan Campert. Die is vooral bekend van het gedicht De achttien dooden over de eerste gefusilleerde verzetsstrijders tijdens de bezetting. Jan Campert stierf in concentratiekamp Neuengamme en gold na de oorlog als een verzetsheld.
Maar in 2005 beweerde een verzetsman dat Campert in Neuengamme als verrader door het verzet was geliquideerd. Dat verhaal bleek niet te checken. Onderzoek in opdracht van de gemeente Den Haag wees wel uit dat Campert niet geheel zuiver was geweest. Hij had bijvoorbeeld Duitse propagandaboekjes vertaald en gesolliciteerd bij het persbureau ANP nadat daar alle Joden waren ontslagen.
Achteraf bleek al veel langer bekend dat er 'iets' met Jan Campert was geweest. Het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie concludeerde al in 1950 dat de dichtersmythe niet klopte.
Schande
Van der Heijden zegt dat ook hieruit weer blijkt dat de scheiding tussen 'goed' en 'fout' niet heel duidelijk was. "Je kon tegelijk in het verzet zitten en fout zijn. Dat willen mensen niet horen."
Van der Heijdens opmerkingen over Lucebert bleven destijds overigens bepaald niet onopgemerkt. Hij werd erop aangevallen door onder anderen NRC-columnist Elsbeth Etty en in het tv-programma Buitenhof. "Een schande was het dat ik de goede Lucebert zo door het slijk durfde halen. En kijk nu eens."
P.C.Hooftprijs
Lucebert heeft in zijn leven vele literaire prijzen gekregen, waaronder de P.C.Hooftprijs in 1967 en de Prijs der Nederlandse Letteren in 1983. Secretaris Aad Meinderts van de stichting die de P.C.Hooftprijs toekent is geschokt door het nieuws, maar verbindt er geen consequenties aan.
"Zijn poëzie wordt er niet slechter door. Het zou belachelijk zijn als die hierdoor aan waarde zou verliezen." Het intrekken van de toekenning van de prijs is dan ook niet aan de orde. "Nee, stel je voor. Eenmaal gegeven blijft gegeven."
Ook bij de Taalunie, waarin de Nederlandse en Belgische overheid samenwerken om de Nederlandse taal te bevorderen en die de Prijs der Nederlandse Letteren uitreikt, is men geschrokken. Een inhoudelijke reactie heeft woordvoerder Martijn Nicolaas nog niet. "Dat moeten we eerst onderling bespreken."
