Longread: Erdogan in 15 jaar van hervormer tot autoritaire leider

• Gulsah Ercetin en Iris de Graaf

Hij is de meest geliefde - en meest gehate - man van Turkije. En sinds Mustafa Kemal Atatürk, de oprichter van de Turkse republiek, misschien wel de machtigste leider van het land. Recep Tayyip Erdogan is al bijna 15 jaar aan de macht, maar zijn regeerstijl is in afgelopen jaren ingrijpend veranderd.

Op dit moment ziet Europa hem vooral als een autoritaire leider die de oppositie onderdrukt en nog meer macht naar zich toetrekt. Maar begin deze eeuw werd hij juist gezien als een hervormer, met zijn blik gericht naar Europa.

Vandaag staat de macht van Erdogan weer centraal. In Turkije wordt de mislukte staatsgreep van een jaar geleden herdacht. Lees en bekijk in deze longread hoe Erdogan zich ontwikkelde van hervormer tot autoritaire leider.

Het begint allemaal in 2001. Met zijn vrienden Abdullah Gül en Bülent Arinç en andere gelijkgestemden richt Erdogan in dit jaar de AK-partij op, 'de partij voor rechtvaardigheid en ontwikkeling'.

In de jaren hiervoor was Erdogan lid van een partij die later verboden zou worden. Die werd door de seculiere elite gezien als een partij met een islamitische agenda. De angst dat de islam met de komst van de AK-partij het seculiere karakter van Turkije zou veranderen was groot. Maar veel linkse intellectuelen delen die angst niet. Ze juichen Erdogan en zijn nieuwe AK-partij juist toe.

De bevolking is de vele corruptieschandalen namelijk zat. Ook de mensenrechtensituatie in het land is een reden waarom Erdogan in die periode steun krijgt. Zo belooft hij de minderheden meer rechten te geven, de corruptie aan te pakken, de macht van het Turkse leger terug te dringen en moslims meer religieuze vrijheid te geven. Het was in die tijd voor vrouwen met een hoofddoek verboden om te studeren. Ook mochten ze niet gekozen worden in het Turkse parlement.

Erdogan is een straatvechter, hij spreekt de taal van het volk en dat maakt hem populair bij veel Turken. Hij wint dan ook de verkiezingen. Sterker nog, het is zelfs voor het eerst in jaren dat één partij de meerderheid krijgt in het parlement.

Pas een jaar later, in 2003, wordt hij premier. Eigenlijk mocht dat niet omdat hij ooit is veroordeeld (voor het voorlezen van een gedicht) maar door een grondwetswijziging is er geen obstakel meer.

In zijn eerste jaren als premier boekt hij vele successen. Hij voert allerlei hervormingen door en Turkije komt uit een zware economische crisis. Maar Erdogan heeft nog een andere prioriteit: Turkije moet van hem namelijk lid worden van de Europese Unie.

In deze hervormende jaren zet de Turkse regering alles op alles om Europa over te halen om de Turken toe te laten. En het charmeoffensief lijkt te werken. Zo wordt hij door de lezers van het Brusselse weekblad European Voice uitgeroepen tot 'Europeaan van het Jaar'. En in 2005 begint de EU de gesprekken met Turkije over toetreding tot de unie.

Het begint te wringen tussen Europa en Turkije. Door onenigheid over Cyprus komen de gesprekken over de toetreding van Turkije tot de EU stil te staan. In eigen land wint de AK-partij van Erdogan opnieuw met grote meerderheid de verkiezingen.

Premier Erdogan gaat nauw samenwerken met de invloedrijke geestelijke Fethullah Gülen, die al jaren in de VS woont. De twee mannen hadden begin jaren 90 al contact maar ze komen nu nog dichter tot elkaar. Ze delen één belangrijk doel: ze willen een einde maken aan de politieke macht van het leger.

Gülen-sympathisanten hebben belangrijke functies in het leger, bij de overheid en in het onderwijs. Journalisten die over deze beweging en de relatie met de AK-partij schrijven worden hard aangepakt.

Een goed voorbeeld is het ERGENEKON proces, in 2007. In juni van dat jaar wordt in een huis in Istanbul een munitiedepot gevonden. Een half jaar later volgen tientallen arrestaties van verdachte journalisten, ondernemers en hoge (oud-)militairen. Ze zouden volgens de aanklagers allemaal lid zijn van een ondergronds, onzichtbaar crimineel netwerk dat als uiteindelijk doel heeft om de regering omver te werpen.

Maar critici zeggen dat het proces bedoeld is om tegenstanders van de regering aan te pakken en spreken van een heksenjacht. In de jaren die volgen zitten uiteindelijk meer journalisten vast in Turkije dan in China.

Het is ook een tijd waarin er gesproken wordt over een einde van het conflict tussen de Koerdische PKK en het Turkse leger. Een bloedige strijd waarbij in dertig jaar zeker tienduizenden mensen om het leven zijn gekomen. Veel analisten zeggen dat Erdogan als vredesstichter de geschiedenis in wil gaan.

De Turkse vijanden van vroeger worden de vrienden van vandaag. Erdogan zet de poorten naar de Arabische wereld wagenwijd open en Turkije doet driftig zaken met landen in de regio. De gesprekken met Europa staan nu helemaal stil. Erdogan kijkt steeds meer de andere kant op, naar het oosten. Terwijl Europa in een diepe economische crisis verkeert, groeit de Turkse economie juist.

Erdogan wint voor de derde keer de verkiezingen. Maar steeds meer mensen van de oppositie uiten kritiek. En dat is ook te horen op straat - met als hoogtepunt de Gezi-protesten in 2013. Tienduizenden Turken gaan de straat op, in eerste instantie om te protesteren tegen de verbouwing van het Gezi-park in Istanbul.

De demonstraties groeien echter uit tot een massaal protest tegen de harde regeerstijl van Erdogan. Zeker negen mensen komen om het leven door rellen en hard ingrijpen van de politie, meer dan 2000 demonstranten raken gewond.

De relatie tussen Erdogan en Gülen raakt in deze periode ernstig bekoeld, na berichten over vermoedelijke corruptiepraktijken binnen de regering. De zonen van drie ministers worden ervan beschuldigd dat ze hebben gesjoemeld met de aanbesteding van overheidsopdrachten. De drie ministers stappen op, hun zoons worden opgepakt.

Erdogan verzet zich tegen de arrestaties en noemt het corruptieonderzoek een "smerig complot tegen de regering". Het onderzoek, zo beweert hij, zou het werk zijn van de Gülen-beweging. Erdogan verklaart Gülen tot aartsvijand. Alle instanties in de samenleving die banden hebben met deze beweging, zoals scholen, kranten en televisiestations, worden stap voor stap aangepakt.

De relaties met landen in de regio staan ook onder druk. Het 'nul problemen met de buren'-beleid lijkt niet te werken. Zo staat Turkije door de oorlog lijnrecht tegenover Syrië, waardoor de relatie met Iran en Rusland verslechtert. Dieptepunt is de rel tussen Rusland in Turkije in 2015, wanneer Turkije een Russische straaljager uit de lucht schiet.

Europa

Intussen verlopen de onderhandelingen met Europa zeer stroef, Erdogan ergert zich eraan dat zijn land maar niet verder komt dan de Europese wachtkamer. Maar door de aanhoudende vluchtelingstroom voelt Europa zich gedwongen om toenadering te zoeken tot Turkije. Er komt uiteindelijk in maart 2016 een akkoord, de zogeheten vluchtelingendeal. Turkije ontvangt financiële steun van de Europese Unie voor het opvangen van migranten. Er worden afspraken gemaakt over het afschaffen van de visumplicht voor Turken naar de EU.

2016 is een zwaar jaar voor Turkije. Het land krijgt te maken met verschillende aanslagen en op 15 juli ontstaat grote chaos wanneer militairen de macht proberen te grijpen. Duizenden mensen geven gehoor aan de oproep van Erdogan, inmiddels president, om de straat op te gaan. De coup wordt uiteindelijk neergeslagen, maar 250 mensen komen om het leven.

Uit Europa klinkt voornamelijk kritiek en nauwelijks steunbetuigingen, vinden de Turken. Sommige buitenlandse critici vinden dat Erdogan de couppoging misbruikt om zijn macht verder te vergroten. De relatie tussen Europa en Turkije lijkt alleen maar koeler te worden. Met de 'Turkijedeal' in het achterhoofd dreigt de Turkse president meerdere keren 'de grenzen open te gooien'. Het land vangt zo'n 3 miljoen vluchtelingen op uit Syrië.

Ook de relatie met Nederland bereikt een dieptepunt. Turkije wil in maart campagne voeren voor een referendum waarmee de macht van president Erdogan sterk uitgebreid zal worden. Het Nederlandse kabinet weigert echter Turkse bewindslieden hier te laten spreken. Wanneer een Turkse minister het tóch probeert, loopt het uit de hand. Erdogan reageert furieus. Hij noemt Nederland in een toespraak fascistisch en nazistisch.

Uiteindelijk behaalt Erdogan een omstreden overwinning bij het referendum. Omstreden, omdat het volgens internationale waarnemers niet eerlijk zou zijn verlopen. Tegenstanders zouden te weinig ruimte hebben gekregen om hun standpunt duidelijk te maken. Europa vindt deze ontwikkeling zorgwekkend, en dit draagt niet bij aan de inmiddels al gebroken relatie.

In bijna vijftien jaar tijd is de politieke relatie tussen Turkije en Europa fundamenteel veranderd. De toenadering heeft plaatsgemaakt voor wantrouwen - aan beide kanten. Turkije heeft Europa niet meer nodig, zo liet de president onlangs weten in een interview: "De EU is niet essentieel voor ons. Wij kunnen op onze eigen benen staan." Maar Erdogan is ook realist genoeg om te weten dat de economische belangen groot zijn en houdt de deur wel op een kier. "Desondanks zullen wij nog een tijdje eerlijk blijven tegen de EU. We zullen zien wat dat oplevert."