40 jaar na ramp Tenerife is vliegen veiliger dan ooit
Om 17.00 uur is het precies 40 jaar geleden dat zich op het Spaanse eiland Tenerife de ergste vliegramp in de geschiedenis van de burgerluchtvaart voltrok. Een Boeing 747 van de KLM botste op de startbaan - in dichte mist - in volle vaart op een taxiënde Boeing van Pan Am.
583 mensen kwamen bij de crash om het leven, onder wie alle inzittenden van het KLM-toestel.
Hoewel de ramp uiteindelijk werd veroorzaakt doordat de KLM 747 aan de start begon zonder toestemming van de verkeerstoren, waren er vele factoren die stuk voor stuk bijdroegen aan de fatale botsing: zoals een bommelding op een ander vliegveld zodat vliegtuigen uit moesten wijken naar de kleine luchthaven van Tenerife, opkomende mist en een warrige communicatie met de verkeerstoren.
Sinds die ramp is er veel verbeterd in de luchtvaart. Sterker nog, anno 2017 is vliegen veiliger dan ooit. Kwamen er in de jaren 70 nog wereldwijd jaarlijks 2000 mensen om bij vliegongelukken, tussen 2011 en 2015 lag het gemiddelde volgens cijfers van de luchtvaartorganisatie IATA op ongeveer 370.
Ter vergelijking: de laatste jaren komen er alleen al in ons land per jaar 600 mensen om in het verkeer. "De cijfers spreken voor zich. Dus de stelling dat vliegen veiliger wordt, is juist", zegt Joost van Doesburg van de VNV, de Vereniging Nederlandse Verkeersvliegers.
Volgens hem is dat vooral te danken aan de cultuur in de sector: dat piloten, technici en grondpersoneel fouten mogen maken en dat ze dat ook open en eerlijk kunnen vertellen. "Fouten worden gedeeld met de rest van de industrie, zodat iedereen ervan kan leren. Die cultuur - samen met de technische vooruitgang - heeft tot dit goede resultaat geleid."
Doofpot
De meeste ongelukken gebeuren door menselijke fouten. Van Doesburg: "Daarom is die cultuur van fouten delen zo belangrijk. Er zijn zelfs medici die jaloers zijn op die cultuur bij ons. Een arts zou ook zijn fout moeten toegeven en delen met andere artsen, zodat die fout niet meer gemaakt kan worden. Dan kom je verder(...) Een fout moet je niet in de doofpot stoppen."
De drempel om je mond open te doen ligt nu voor de andere bemanningsleden wel een stuk lager.
De gezagsverhouding in de cockpit speelde ook een rol bij de vliegramp. Toen de KLM-gezagvoerder - zonder toestemming van de toren - de start inzette, merkte de boordwerktuigkundige nog op: "Is ie eraf dan"? Hij bedoelde daarmee: is die jumbo van Pan Am wel van de baan af?
Maar in die tijd duldde de gezagvoerder eigenlijk geen tegenspraak. Hij was de baas, tegen hem werd ook vaak opgekeken. Benno Baksteen, luchtvaartdeskundige en zelf 15 jaar KLM-piloot op de 747: "Er gold een traditioneel sterke rangorde. Maar er is, na Tenerife, wel wat gebeurd met die gezagsverhouding. Natuurlijk is de gezagvoerder nog steeds de baas, maar de drempel om je mond open te doen, ligt nu voor de andere bemanningsleden wel een stuk lager."
Als de gezagvoerder van de KLM-jumbo op Tenerife na die opmerking was gaan twijfelen, had hij wellicht de start afgebroken. En was een fataal ongeluk voorkomen.
Hieronder een terugblik op het ongeluk van veertig jaar geleden:
Prijzenslag
Dat de luchtvaart zo veilig blijft, is geen zekerheid. Luchtvaartdeskundigen waarschuwen voor nonchalance ("meestal gaat het toch goed"). Ook de prijzenslag in de sector kan van negatieve invloed zijn op de vliegveiligheid. Tickets worden spotgoedkoop. Om nog enigszins winst te maken moeten vliegtuigen veel intensiever worden ingezet. Gaan maatschappijen bezuinigen op bijvoorbeeld onderhoud of opleiding van personeel?
Van Doesburg: "Er zijn wel ontwikkelingen op sociaal gebied die de veiligheid niet ten goede komen. Er zijn berichten geweest over oververmoeide piloten bij prijsbrekers, waar niet open en eerlijk over gecommuniceerd wordt. Dat is in strijd met onze cultuur. Dat kan dus een gevaar vormen. Onze cultuur moeten we niet te grabbel gooien."
De laatste jaren zien we ongelukken waarbij ik denk: hè, die problemen hadden we toch allang opgelost?
Hij wijst er ook op dat maatschappijen steeds meer piloten niet in vaste dienst nemen, maar beschouwen als zzp'ers. En een zelfstandige kan veel sneller zijn baan verliezen. "Zou hij daardoor bepaalde gebeurtenissen gaan verzwijgen? Dat zijn geen goede ontwikkelingen."
Nieuwe spelers
Baksteen denkt dat het aantal doden in de sector de komende jaren verder kan dalen. Er is één maar.
"Er is wel iets wat mij zorgen baart. De laatste jaren zien we wat ongelukken wereldwijd waarbij ik denk: hè, die problemen hadden we toch allang opgelost? Dat geeft toch aan dat er nieuwe spelers op de markt komen die niet een geschiedenis met zich meedragen, niet die ervaring - echt intern in het bedrijf - in de genen hebben zitten. Dus daar gaan dan dezelfde dingen mis die in het verleden ook in de Westerse wereld verkeerd gingen."
Statistiek zonder MH17
Overigens zijn de cijfers van de IATA over het aantal doden in de luchtvaart, zonder bijvoorbeeld de slachtoffers van de ramp met de MH17. Dit toestel werd boven Oost-Oekraine neergehaald. Joost van Doesburg van de VNV: "Dat is voor een buitenstaander misschien een beetje raar, maar de IATA hanteert bepaalde criteria en de MH17 valt daarbuiten. Dat toestel is moedwillig neergehaald en het was niet echt een vliegongeluk."
Datzelfde geldt voor het toestel van Germanwings dat neerstortte doordat een piloot zelfmoord pleegde en het toestel van Malaysia Airlines dat nog steeds zoek is. Ook de slachtoffers van deze ramp zijn niet in de statistiek verwerkt.
Bij deze crashes van de MH17, MH370 en de vlucht van Germanwings kwamen in totaal 689 mensen om het leven.
