'De 'r' van een briesend paard, die hebben wij niet'

Voordat je verder leest, beluister eerst even onderstaand fragment. Taalwetenschapper Hans van de Velde over de verschillende manieren waarop wij de 'r' uitspreken:

Dit zijn lang niet alle manieren waarop wij een 'r' uitspreken. De r kan, anders dan andere klanken, op meer dan twintig verschillende manieren uitgesproken worden. Hoe kan dat? En waarom doen kinderen het langst over het leren van de r-klanken? Er zijn zoveel vragen over dat de komende drie dagen bij de Fryske Akademy geheel in het teken staan van rhotics, oftewel de r-klanken.

Het klinkt allemaal misschien een beetje vreemd in de oren, zegt taalwetenschapper Hans van de Velde. Maar hij is overtuigd van het nut van de bijeenkomst. "De r is een heel variabele klank. Hij verandert voortdurend in het Nederlands en hij beïnvloedt de klinkers. Als je bijvoorbeeld een i voor een t plaatst, dan hoor je biet, maar als je een r na een i plaatst, hoor je bier. Dan wordt 'ie dus heel erg lang: bierrr." Wie het verschil goed wil horen, doet er goed aan biet en bier hardop en overdreven uit te spreken.

Zestien jaar geleden startte Van de Velde het onderzoek naar de r-klank. In eerste instantie dacht hij dat wij Nederlanders uniek waren in de manier waarop we de r uitspraken. Niet dus. "In vrij veel talen van de wereld is hij zo variabel", zegt Van de Velde. "Een fascinerend verschijnsel. Het geeft ons een insteek in allerlei aspecten van de taalwetenschap, juist omdat die klank zo verschillend kan zijn."

Het Nederlands heeft bijna alle r-klanken die in alle talen van de wereld voorkomen. "De enige die wij niet hebben is de r van een briesend paard", weet Van de Velde. "We noemen dat de bilabiale r, waarbij je met beide lippen trilt. Dan is er nog een r die ik zelf niet kan maken, maar die in de amazone voorkomt. Het is een klank waarvan veel mensen zeiden dat die niet kon bestaan, maar die blijkt toch voor te komen."

We zeggen dat we er twintig hebben in Nederland, maar eigenlijk is het er ook maar één, stelt Van de Velde. We gebruiken namelijk geen verschillende r'en om een betekenisonderscheid te maken in woorden. In het Spaans gebeurt dat wel. Van de Velde legt het in een audiofragment uit:

In de volksmond zijn de Gooische r (wat deftiger) en de Rotterdamse r (wat harder) bekende voorbeelden. Maar Van de Velde kan niet zomaar iemands 'r' ontdekken. Daarvoor is het enkel voorlezen van een zin met veel r'en erin te beperkt.

"We doen het niet op het gehoor. Er moet bijvoorbeeld ook een spraaksignaal bekeken worden en de akoestiek daarvan. Om al die r'en te onderscheiden, is het ook raadzaam een echografie te maken. Een van de sprekers op de driedaagse stopt zelfs mensen in een MRI-scanner, om precies te zien hoe de articulatorische bewegingen in elkaar zitten."

Het is de vijfde keer dat het evenement plaatsvindt. Eerder werden in Nijmegen, Brussel, Bolzano en Grenoble dergelijke bijeenkomsten gehouden.