Polen morrelt aan rechtsstaat: kan EU meer doen dan brieven schrijven?
Volgende week debatteert de Europese Commissie over de Poolse rechtsstaat. Aanleiding is de omstreden mediawet die het Poolse parlement heeft aangenomen. Met deze nieuwe wet kan de regering de directie en hoofdredactie van de Poolse publieke omroep zelf benoemen en ontslaan. Hiermee vergroot de regering van de rechts-nationalistische partij Recht en Gerechtigheid (PiS) zijn greep op de media.
Tegenstanders van de regering zijn woedend en zeggen dat op deze manier de democratie wordt uitgehold. Enkele prominenten binnen de publieke omroep zijn onmiddellijk opgestapt.
Ook de Europese Commissie protesteert. EU-commissaris Günther Oettinger vindt dat Polen onder toezicht moet komen als het land vasthoudt aan deze mediawet. Desnoods moet het Poolse stemrecht binnen de EU worden ontnomen.
Oettinger zegt dat hij het zogenoemde rechtsstaatmechanisme wil toepassen op Polen. Dat betekent dat Brussel de Poolse regering vraagt om aanpassing van de wet die de persvrijheid dreigt aan te tasten. Polen wordt daarmee onder toezicht van de Europese Commissie geplaatst.
Een weigering van Polen beschouwt Brussel als een overtreding van de Europese waarden. Polen zou daarmee zijn stemrecht kunnen verliezen; een situatie die nog nooit is voorgekomen. Maar zover is het nog niet.
Volgens een woordvoerder van de Europese Commissie is het nog te vroeg om te speculeren over mogelijke vervolgstappen. Vaststaat is dat de kwestie-Polen een testcase is van het beleid dat in 2014 binnen de EU is afgesproken. Beleid dat ervoor moet zorgen dat alle lidstaten de principes van de rechtsstaat respecteren.
Drie stappen
Om dit beleid af te dwingen is er een soort 'drietrapssysteem' ingevoerd met waarschuwingen en dwingende aanbevelingen waarin de Europese Commissie een centrale rol speelt.
1. Als de principes van de rechtsstaat in een land worden bedreigd, dan zal er allereerst een waarschuwing worden gestuurd naar het betreffende land. In deze waarschuwing worden de zorgen van de EU uiteengezet en het betreffende land kan hierop reageren. Dit is de stap die Eurocommissaris Oettinger nu voorstelt.
2. Als een reactie uitblijft, komt de Commissie met een publieke aanbeveling om de bezwaren die door de EU gesignaleerd zijn, alsnog binnen een opgegeven tijd, aan te pakken.
3. De laatste stap is een uiterst redmiddel. Als het bovenstaande niet helpt, kan er besloten worden om het betreffende land, in dit geval Polen, zijn stemrecht te ontnemen.
Eerder versterkte de Poolse regering de grip op het Poolse constitutioneel hof. Dat was voor EU-commissaris Frans Timmermans een aanleiding om de Poolse regering een brief te sturen. Hierin waarschuwde hij dat de wet het functioneren van het hof mogelijk ondermijnt, waardoor Polen straks wellicht geen rechtsstaat meer is.
De nieuwe mediawet was aanleiding voor een tweede brief van Timmermans. Op de brieven zijn nog geen reacties gekomen van de Poolse regering.
Toch moeten de schriftelijke waarschuwingen van Timmermans nog niet worden gezien als de eerste stap van het EU-'drietrapssysteem'. Woensdag 13 januari wordt de kwestie tijdens de commissievergadering besproken. Pas dan wordt er eventueel besloten om dit waarschuwingssysteem ter bescherming van de Europese rechtsstaat te starten.