Ruzie Turkije-Rusland vergroot kluwen van problemen

Harde taal tussen Rusland en Turkije na het neerhalen van een Russisch gevechtsvliegtuig. Escalatie ligt op de loer. Want bijna dagelijks doen zich nieuwe incidenten en problemen voor die de internationale verhoudingen steeds verder op scherp zetten: van Oekraïne tot de vluchtelingencrisis en van de Parijse aanslagen tot de al jaren broeierige relatie tussen Ankara en Moskou.

Eensgezindheid

Na de aanslagen van 13 november in Parijs kwam er al snel discussie over het begrip oorlog. President Hollande verklaarde de oorlog aan de terreur. Hij kondigde de noodtoestand af in Frankrijk en wil in het buitenland een eensgezinde, grote coalitie smeden die de oorlog in Syrië ten einde moet brengen. Sommige landen namen de oorlogsretoriek over, andere kozen een voorzichtiger toon, hoewel ze allemaal eensgezindheid benadrukten.

Vorige week leek het daarmee even de goede kant op te gaan. President Poetin liet na de aanslagen in Parijs weten dat voortaan vooral IS doelwit zal zijn van de Russische bombardementen. En er gloorde een beetje hoop op internationale onderhandelingen over de toekomst van Syrië, met deelname van het regime-Assad en de Syrische oppositie. Door de erkenning dat IS achter de aanslag op het vliegtuig met Russische vakantiegangers in Egypte zat, leek Moskou bovendien op te schuiven in de richting van de VS en de EU.

Maar de gordiaanse knoop is sinds het neerschieten van het Russische vliegtuig bij de Turkse grens juist nog complexer geworden. En daarbij spelen allerlei zaken mee.

Turkije

Behalve Syrië zit vooral Turkije in het midden van de storm. Terwijl er een kabinetsformatie bezig is, schroomt de Turkse regering niet harde, duidelijke taal te gebruiken: onze grenzen zijn heilig en iedereen die daaroverheen komt, zal dat weten.

Daarbij speelt dat de verhoudingen tussen Moskou en Ankara al enkele jaren moeizaam zijn. n juni 2012 werd een Turkse straaljager boven Syrië neergehaald. Erdogan was woedend op Syrië, maar ook zeer achterdochtig over de rol van de Russen bij dit incident.

Na incidenten met Russische vliegtuigen eerder dit jaar liet Ankara weten dat de maat vol was en dat er met Turkije niet te sollen valt. Misschien wil de herkozen AK-partij de bevolking zo daadkracht tonen, maar het neerschieten van de Russische jager veroorzaakt in menig hoofdstad flinke hoofdpijn.

De NAVO en president Obama verklaarden zich solidair met Ankara door te verklaren dat het Turkse (NAVO-)grondgebied niet geschonden mag worden. Rusland kreeg forse kritiek van Obama, het onderonsje met Poetin in de hotellobby tijdens de G20 van anderhalve week geleden lijkt alweer vergeten.

Rusland reageerde met de aankondiging dat het nieuw afweergeschut naar de Russische basis in het Syrische Latakia brengt.

Coalitie

Morgen vliegt president Hollande naar Moskou om te praten met Poetin. Zijn oorspronkelijke hoop op een hechtere coalitie inclusief de Russen lijkt vervlogen. Het ziet ernaar uit dat Moskou nog meer zijn eigen agenda volgt in het Syrische conflict.

Boven aan die agenda staat het overeind houden van het regime van Assad. Terwijl voor de Verenigde Staten en grote delen van Europa, maar bovenal voor Frankrijk, de val van Assad boven aan het verlanglijstje staat. Dus of en hoe er over ruim een maand besprekingen moeten beginnen met medewerking van Assad en zijn oppositie is vooralsnog een raadsel.

Energiewapen

Rusland heeft laten weten de gaskraan naar Oekraïne af te sluiten. Dat is een impliciet signaal aan Europa: wij kunnen dit, en jullie zijn afhankelijk van ons gas. Oekraïne verklaarde voorlopig genoeg brandstof te hebben. Maar Brussel heeft ongetwijfeld begrepen wat Moskou bedoelt.

Ook Turkije is doelwit van bekende instrumenten uit het Russische arsenaal. Russische toeristen kunnen maar beter niet naar de Turkse kust gaan, er zouden schadelijke bacteriën zijn gevonden in Turks kippenvlees en samenwerkingsprojecten worden tegen het licht gehouden.

Ook daar is energie een gevoelig dossier: Rusland en Turkije waren net begonnen met plannen voor een grote pijplijn voor het transport van Russisch gas richting Turkije. Dit plan, dat op tafel kwam nadat Europa het Russische Southstream-project had geblokkeerd, staat nu op losse schroeven.

Vluchtelingen

En dan is er de vluchtelingencrisis. De oorlog in Syrië leidt ertoe dat er dagelijks grote groepen richting Europa komen. Ook daar speelt Turkije een belangrijke rol, omdat veel vluchtelingen vanuit dat land de oversteek naar Europa maken. Al wekenlang probeert Europa tot overeenstemming te komen met Ankara.

Turkije zou veel meer mensen met Europese financiële steun moeten opvangen zodat die mensen de oversteek naar Griekenland niet langer kunnen en willen maken. Uiteindelijk zouden vluchtelingen ook in Turkije asiel moeten kunnen aanvragen om veilig naar Europa te reizen, of teruggestuurd te worden naar hun land als ze geen recht op asiel hebben.

Dat was het idee, en daarvoor wil Europa miljarden betalen aan Turkije. Maar Ankara wil in ruil hiervoor vooral steun van de EU en de NAVO in de strijd tegen Assad in Syrië. En ongetwijfeld verlangen de Turken inmiddels ook dat elke stap van Rusland ferm wordt afgekeurd.

De afspraken tussen Brussel en Ankara laten nog op zich wachten; zondag is er een nieuw topoverleg. Ondertussen neemt de druk aan de Grieks-Macedonische grens toe, waar vluchtelingen uit andere landen dan Syrië niet meer doorgelaten worden op hun reis naar Noord-Europa.

NAVO

Volgende week komen de NAVO-ministers in Brussel bijeen voor hun traditionele decembervergadering. Het bondgenootschap worstelt met de situatie.

Frankrijk passeerde het bondgenootschap door na de aanslagen in Parijs een beroep te doen op een Europese solidariteitsclausule en daarmee EU-leden om militaire bijstand te vragen (anders dan de VS deed na de aanslagen van 11 september).

"Een stoffig artikel dat bijna niets voorstelt. Zoals ook de resolutie die de VN vorige week aannam redelijk slap was omdat er niets instaat over militair ingrijpen", zei diplomatiedeskundige Robert van de Roer in het NOS Radio 1 Journaal.

"Het is bijna zielig en triest dat Hollande nu in zijn eentje een coalitie moet smeden. In ieder geval is het een enorm verschil als je het vergelijkt met de massale steun die de Amerikanen kregen na 9/11."

Zo laat bondskanselier Merkel geen moment voorbijgaan om te verkondigen dat er vooral een politieke oplossing moet worden gevonden voor Syrië en voor de omgang met Rusland. En geen militaire, bedoelt ze dus.

Al sinds de annexatie van de Krim en de Russische bemoeienis in Oost-Oekraïne zoekt de NAVO naar antwoorden op de veranderde verhouding met Rusland. Er is een nieuwe snelle reactiemacht opgericht, maar dat lijkt Moskou er vooralsnog niet van te weerhouden om zijn eigen koers te varen.

Nu NAVO-lid Turkije in een heftige crisis met Moskou is beland met het neerschieten van het Russische gevechtsvliegtuig als voorlopig dieptepunt, staat het bondgenootschap voor nieuwe dilemma’s.

"De oplossing ligt in tijd en rust", meent Van de Roer. "En die zal vooral komen via Merkel en Obama. Dat zijn rustige mensen. Zij zullen proberen Poetin tot rede te manen."

"Poetin heeft niets te winnen bij gekibbel met de Turken of ruzie met de NAVO. Voor hem is winstmarge veel groter als hij kan scoren in Syrië en ondertussen de aandacht van Oekraïne kan afleiden, zodat mogelijk ook de sancties tegen Rusland volgend jaar deels of geheel worden opgeheven."