'Soldaat van Oranje plande staatsgreep'

Erik Hazelhoff Roelfzema, de Soldaat van Oranje, was in 1947 betrokken bij een poging om een staatsgreep te plegen. Ook oud-premier Pieter Gerbrandy speelde daarbij een rol. Dat staat in een nieuwe biografie van een vertrouweling van koningin Wilhelmina, François van 't Sant.

"Er deden al eerder verhalen de ronde dat er een staatsgreep ophanden was. Dat wordt ook aangehaald door bijvoorbeeld Loe de Jong en Cees Fasseur," zegt de auteur van het boek, Sytze van der Zee. "Maar er is nooit eerder een datum genoemd, de poppetjes zijn nooit genoemd en het scenario was niet bekend. Dat komt nu gedetailleerd naar buiten."

Het verbaast Van der Zee niet dat de verzetsheld betrokken was bij de planning. "Hij speelde na de oorlog een heel dubieuze rol. Hij leverde wapens aan de Molukkers en hield allerlei redevoeringen over wat er in Indonesië aan de hand was. Hij was heetgebakerd. Dat kwam hem in de oorlog goed van pas, maar na de oorlog niet."

Brief

Van der Zee kreeg een brief in handen waarin Van 't Sant Wilhelmina waarschuwt voor het complot. De coupplegers hadden hem gevraagd de koningin in te lichten over hun plannen, schrijft hij in Harer Majesteits loyaalste onderdaan. Ze hoopten dat Wilhelmina hun kant zou kiezen of zich afzijdig zou houden.

De samenzweerders waren ontevreden over de Overeenkomst van Linggadjati, waarmee de weg werd geëffend voor de onafhankelijkheid van Nederlands-Indië. Rechtse organisaties en voormalige verzetsleden waren daar fel op tegen. Ze meenden dat het akkoord in strijd was met de Grondwet.

Toevallig bewaard

Veel details over het complot zijn niet bewaard gebleven, omdat de betrokkenen hun archieven grondig hebben opgeschoond. Van 't Sant liet na zijn dood zelfs al zijn persoonlijke papieren verbranden. Een kopie van de brief aan de koningin bleef bewaard omdat hij in een bureaula onder wat andere papieren lag. Een kleinzoon van Van 't Sant vond hem jaren later.

De datum van de staatsgreep stond al vast: 24 april 1947. In Nederland zou de staat van beleg worden afgekondigd en de tweede man van de strijdkrachten in Indië zou daar de macht overnemen.

Onderdeel van de coupplannen was ook een moordaanslag op PvdA-voorzitter Koos Vorrink, schrijft Van der Zee. "De coupplegers wilden een daad stellen. Ze wilden de Samsom van toen liquideren, om te laten blijken dat ze het serieus meenden."

Gerbrandy zou als premier worden aangesteld. Via de radio, kranten en aanplakbiljetten zouden de Nederlanders op de hoogte worden gebracht van de machtswisseling.

De couppoging ging uiteindelijk niet door, omdat de militaire inlichtingendienst werd getipt. Toen de coupplegers daarvan lucht kregen, werd het plan afgeblazen. Via koerier en telegraaf werden alle samenzweerders op het laatste moment op de hoogte gesteld.

Of het plan via Wilhelmina uitlekte, is Van der Zee niet bekend, maar hij denkt dat de koningin de samenzweerders niet ter wille was. "Wilhelmina moest helemaal niets hebben van een staatsgreep. Ze was wel een lastig mens, maar wel democratisch. Ze schopte wel eens een keertje tegen de Grondwet, maar dit vond ze heel erg rigoureus."

Overigens werd het complot Vorrink toch nog bijna fataal, omdat de twee mannen die de moord zouden plegen niet op tijd konden worden bereikt. Omdat Vorrink niet thuis bleek te zijn, zochten de twee Gerbrandy op voor nieuwe instructies. Gerbrandy vertelde hen dat het complot van de baan was en bedankte hen met een handdruk. Hij zei: "Het Vaderland zal U dankbaar zijn".