'Communistisch Manifest was toe aan nieuwe vertaling'

• Lambert Teuwissen

  Redacteur

Na 80 jaar is er een nieuwe Nederlandse vertaling van het Communistisch Manifest. "Er is niemand meer in Nederland die denkt: laat ik eens kijken wat de oude Marx ervan zei", geeft vertaler Hans Driessen toe. "Maar dat verschil tussen de heersende en de onderliggende klasse, dat had hij toch wel heel goed in de gaten."

De laatste keer dat het manifest werd vertaald in het Nederlands, was in 1935. "Daarna is er wel eens wat aan gesleuteld en herzien, maar nooit is men opnieuw begonnen bij het Duits. Dat werd wel weer eens tijd."

Bevlogen

Karl Marx en Friedrich Engels presenteerden het werk in 1848 aan de Bildungsgesellschaft für Arbeiter in Londen. In zes weken tijd hadden ze het gedachtengoed van de nieuwe radicale arbeidersbeweging verwoord. In verrassend helder proza, 23 bladzijden vol klassiekers als "Er dwaalt een spook door Europa", "Proletariërs van alle landen, verenig je" en "proletariërs hebben niets te verliezen dan hun ketenen".

"Het is een heel mooie tekst", meent Driessen. "Zo'n bevlogen pamflet hoor je heden ten dage niet meer in de Tweede Kamer. Wij zijn sceptisch en neerslachtig geworden, Marx was een beetje een dromer, met zijn hoop op een klasseloze maatschappij."

Vlijmscherp legt Marx de machtsverhoudingen in de samenleving van destijds bloot, "een min of meer verborgen burgeroorlog" van de bourgeoisie die het machteloze proletariaat uitbuit om meer kapitaal te verkrijgen. Die klassenstrijd moest volgens hem wel eindigen in een revolutie waarbij de arbeiders voorgoed zouden afrekenen met het grootkapitaal.

"Van dat voorspellende element is niks terechtgekomen. Rond 1900 zou de hele wereld veranderen door revoluties. Die in Rusland is er een voorbeeld van, maar dat is nu juist een gebeurtenis die Marx niet had voorzien, want Rusland had geen proletariaat. Lenin en zijn bende waren intellectuelen, geen proletariërs."

De gewelddadige omwenteling bleef uit doordat arbeiders meer rechten kregen. "De kapitalisten waren ook niet dom. Ze hadden in de gaten dat ze niet op die brute lijn door moesten. Door arbeiders meer rechten te geven, hielden zij het ook langer vol. Eigenlijk hebben de kapitalisten nog meer geleerd van Marx dan de proletariërs. Je kunt stellen dat de hele sociaal-democratie voortvloeit uit Marx."

Marx zelf haatte de sociaal-democratie juist. "Dat was voor hem maar een tussenoplossing. De sociaal-democraten haalden de scherpe kantjes van het kapitalisme, maar deden niks aan het echte machtsverschil."

Hedendaagse klassenstrijd

De sociaal-democratie loste in ieder geval niet alle problemen op die Marx aankaartte. "Kijk naar Bangladesh of delen van India. Daar is het precies zoals Marx het beschrijft in de 19e eeuw. Puur, ruw, primitief kapitalisme waar de arbeider niks verdient behalve wat karig brood."

"In het Westen kun je niet meer spreken van bourgeoisie en proletariaat, maar ook hier bestaat het klassenverschil nog steeds. Ook in Nederland bestaat een laag van mensen die heel erg voelen dat ze helemaal niks te zeggen hebben. Arbeiders die werken in fabrieken die naar lagelonenlanden gaan. Bewoners die protesteren tegen een staatssecretaris die zegt: ik zet vluchtelingen neer in Oranje en jullie moeten het maar pikken."

Verkeerd gelezen

Overigens vindt Driessen het te makkelijk om met een verwijzing naar de Sovjet-Unie, China of Noord-Korea te bewijzen dat Marx ook niet zaligmakend is. "Degene die het nu leest, heeft 150 jaar wereldgeschiedenis meegekregen en is dus een stuk wijzer dan Marx. Wat er allemaal is gebeurd, zou hij zich in zijn wreedste dromen niet hebben kunnen voorstellen."

Marx stierf in 1883, ver voor de revoluties in zijn naam. "Als je hem in een gedachtenexperiment laat leven tot na die revoluties en hem dan zou vragen naar de situatie onder Lenin en Stalin, dan zou hij zeggen: verdomme, zo heb ik het niet bedoeld. Dat hebben ze helemaal verkeerd gelezen."