Gisteren kwam er een einde aan deze ronde van formatiegesprekken onder leiding van informateur Ronald Plasterk. NSC bleek er klaar mee te zijn, vlak voordat deze fase er volgens de planning op had moeten zitten. Verrassend is het niet, want echt soepel leek het niet te gaan en de bezwaren van Pieter Omtzigts partij tegen vooral de PVV van Geert Wilders waren van meet af aan duidelijk.
Acht weken spraken PVV, VVD, NSC en BBB met elkaar. Over de inhoud kwam weinig naar buiten vanwege een afgesproken radiostilte, maar gaandeweg werd toch steeds duidelijker dat de partijen niet echt nader tot elkaar kwamen.
Een aantal hobbels was ondanks de radiostilte overduidelijk. Zo noemde Wilders het aannemen van de spreidingswet in de Eerste Kamer, mede door de opstelling van de VVD, ronduit "een groot probleem". En de stekelige opmerkingen tussen de hoofdrolspelers (de meeste uit de twitter-pen van Wilders) zijn eigenlijk nooit echt geluwd.
'Zorgwekkende' overheidsfinanciën
Maar belangrijker nog: het ging er volgens informateur Plasterk "stevig" aan toe over het thema geld. Bekend is dat VVD en NSC twijfels hebben over de financiële degelijkheid van BBB en de PVV. Die partijen willen te veel uitgeven, vinden ze.
In een verklaring vanavond schrijft NSC dat de "zorgwekkende" overheidsfinanciën aanleiding zijn om de gesprekken te beëindigen. "NSC wil onder geen enkel beding beloftes maken aan Nederlanders, waarvan zij van tevoren weet dat dit loze beloftes zijn."
Maar het is ook duidelijk dat een andere factor bij NSC niet te onderschatten is: de aanhoudende twijfels over samenwerking met de PVV. Eind vorige week kwam via de NOS naar buiten dat er in de fractie van NSC grote bezwaren leven, en eigenlijk speelt dat al sinds de campagne.
Nieuwsuur maakte een overzicht van de moeizame formatieperiode van PVV, NSC, VVD en BBB:
De PVV sluit zichzelf uit, zei Omtzigt in de aanloop naar de verkiezingen, omdat de partij een programma heeft "waarmee ze de grondrechten niet borgen". Dat klinkt niet als een goede basis voor samenwerking, maar toen kwam de verkiezingsuitslag - een grote overwinning voor de PVV - en die noopte tot "over schaduwen heen stappen" en verantwoordelijkheid nemen, zo stelde de NSC-leider op de uitslagenavond. "Want Nederland moet toch bestuurd worden."
Dat zou niet makkelijk worden, bleek al snel, want een week na de verkiezingen schreef Omtzigt een brief aan Plasterk die er niet om loog, vooral in de richting van de PVV. Een regering moet werken "op basis van de grondwet", schreef hij. En ook: "Het verkiezingsprogramma van de PVV bevat standpunten die naar ons oordeel in strijd zijn met de grondwet." Daarmee doelde hij onder meer op anti-islam-voorstellen van de PVV, zoals een Koran-verbod.
Daar bleef het niet bij, want een regering moet ook "in woord en daad zoeken naar verbinding in de samenleving", "internationale verdragen respecteren" en "de internationale reputatie bewaken". Er is niet veel fantasie voor nodig om te begrijpen dat ook die opmerkingen waren gericht aan Wilders.
'We gaan door'
Toch gingen de vier partijen in gesprek, omdat het gezien de verkiezingsuitslag en de voorkeuren de meest logische optie was. Om de bezwaren van (vooral) Omtzigt te tackelen moesten de vier eerst kijken of er overeenstemming kon worden bereikt "over een gezamenlijke basislijn" voor het waarborgen van de grondwet, de grondrechten en de rechtsstaat.
Daarna pas zouden de partijen moeten onderzoeken of er kansen liggen op een aantal inhoudelijke onderwerpen, zoals migratie en bestaanszekerheid. De gesprekken over de grondrechten en de rechtsstaat werden naar verluidt al in januari gevoerd. PVV-leider Wilders trok toen ook drie anti-islamwetsvoorstellen in.
Maar dat heeft de zorgen bij NSC nog niet weggehaald, was de afgelopen tijd te horen achter de schermen. Voor de schermen klonk tot voor kort wat anders. "We hebben gewoon gesprekken. En we gaan door", zei Omtzigt vanochtend nog. Nu, een halve dag later, is dat dus niet meer het geval.
Voorbode
Een interactie op X maandagavond was een voorbode voor wat er gisteren gebeurde. Wilders schreef dat hij vindt dat de inzet van de onderhandelende partijen moet zijn om eruit te komen. "Omdat dat het beste is voor Nederland!" VVD-leider Dilan Yesilgöz en BBB-leider Caroline van der Plas reageerden al vlug instemmend, maar op het account @PieterOmtzigt bleef het stil.
Overigens heeft NSC de deur naar samenwerking met deze drie partijen niet dichtgegooid. Omtzigt houdt de mogelijkheid open voor steun aan een minderheidskabinet of "een breed extraparlementair kabinet". Het zijn opties die hij al eerder heeft genoemd, maar hoe ze er precies uit moeten zien, is niet duidelijk.
De verwachting is overigens nog steeds dat informateur Plasterk volgende week met zijn verslag komt. Daarin staan ongetwijfeld aanbevelingen over hoe nu verder.
