Archeologen betreuren schade historisch Gaza: ‘Verlies voor de geschiedenis’

• Ivo Landman

  redacteur Online

Groot was de verontwaardiging in de Arabische wereld toen begin december de grote Omari-moskee van Gaza werd gebombardeerd. Alleen een ruïne resteert van het monumentale gebouw waarvan de historie, van kerk tot moskee, teruggaat tot de vijfde eeuw na Christus.

Het is een van de vele plekken met historische waarde in het gebied die niet aan de Israëlische luchtaanvallen zijn ontkomen. VN-organisatie Unesco stelde eind februari vast dat er zeker op 22 plaatsen in Gaza cultureel erfgoed beschadigd is geraakt.

Naast de Omari-moskee, is er bijvoorbeeld ook weinig meer over van het pre-islamitische badhuis al-Sammara en van Qasr al-Basha, ook wel Pasha's Paleis, een 13e-eeuws kasteel waar sultans, Ottomaanse heersers en zelfs Napoleon verbleven. Ook de eeuwenoude Grieks-orthodoxe Sint Porphyriuskerk liep schade op.

Vernietiging van verhalen

Archeologen zien het met lede ogen aan, al is het de schade ook voor hen een bijzaak vergeleken met het menselijk leed door de oorlog. "De staat van onze archeologische opgravingen is de minste van mijn zorgen", verzekert Georgia Andreou, onderzoeker en archeoloog van de Universiteit in Southampton.

Ze leidde verschillende archeologische projecten in Gaza. "Je kunt het niet vergelijken met de humanitaire situatie. Maar die historische plaatsen zijn wel belangrijk voor de lokale bevolking. Het is de vernietiging van de verhalen over hun stad, hun buurt."

Die verhalen gaan ver terug. Heel ver, vertelt de Nederlandse hoogleraar archeologie Peter Akkermans van de Universiteit Leiden. Het hele nabije Oosten geldt traditioneel als de bakermat van de beschaving, en ook Gaza was duizenden jaren geleden al een belangrijke stad op de handelsroute voor wierook en mirre. Resten van die oeroude stad gaan nog steeds verscholen onder de moderne en nu deels verwoeste bebouwing.

Soort slot Loevestein

De archeologische resten hadden het voor de Israëlische bombardementen al zwaar te verduren, zegt Akkermans. "Gaza is een gebied van twee keer Texel en er wonen zo'n twee miljoen mensen. Er is een enorme druk op de ruimte, en dat heeft ook een enorme impact op het landschap, de infrastructuur, de gebouwen, dat wás al een probleem voor archeologen, en de oorlog komt daar nog bij. Uiteraard kun je het niet vergelijken met het menselijk leed dat door oorlog wordt veroorzaakt, maar dat is ook een verlies voor de geschiedenis."

Veel zichtbaarder dan die ondergrondse overblijfselen is de schade aan oude gebouwen. "De moskeeën en kerken springen het meeste in het oog, want die zijn heel herkenbaar. Maar er is veel en veel meer te vinden in het gebied. De archeologie gaat eindeloos veel verder terug."

Toch is ook het verlies van gebouwen als de al-Omari Moskee betreurenswaardig. "Dat moet je toch zien als een soort slot Loevestein voor dat gebied. Er zijn in Nederland wel meer kastelen, maar er is maar één slot Loevestein."

Volgens het Israëlische leger zaten er in de moskee Hamas-strijders verscholen. Ook andere gebombardeerde monumenten werden volgens Israël gebruikt door Hamas. Ook de tunnels die Hamas heeft aangelegd kunnen overigens schade hebben aangericht aan archeologische resten, al valt dat hopelijk mee, zegt Akkermans. "Voor zover we weten zitten die tunnels over het algemeen heel diep, veel dieper dan die oude ruïneresten."

Georgio Andreou weet niet hoe de opgravingen waar zij bij betrokken was er op dit moment bij liggen. "Van een ervan, de grootste archeologische opgraving in Gaza, weten we dat ernaast gebouwen zijn gebombardeerd, dus alles wat onder die gebouwen ligt is waarschijnlijk ook vernietigd. Op een andere plek met archeologische resten zag ik op foto's een brand."

Volgens haar is de schade aan historische objecten in Gaza nog groter dan in Syrische steden als Homs en Aleppo, die kapotgeschoten zijn in de burgeroorlog. "Dat is ook het bredere perspectief. In de afgelopen 15 jaar hebben we al zoveel schade gezien op archeologische plaatsen in het hele Midden-Oosten, vooral in Syrië en Irak. Maar daar ging het veelal om specifieke gebouwen. Wat we nu zien in Gaza is in mijn ogen nog erger."

'Culturele genocide'

Hoe groot de vernietiging van erfgoed echt is, is pas vast te stellen als de oorlog voorbij is, denkt Andreou. "Uit satellietfoto's is wel een beeld te krijgen, maar voorlopig is het te onveilig om het gebied in te gaan."

Er zijn wel lokale archeologen actief, die hulp krijgen van organisaties als Heritage for Peace, die zich inzet voor het behoud van erfgoed in meerdere landen. Voorzitter Isber Sabrine wijst erop dat Israël volgens het internationaal recht verplicht is het culturele erfgoed van Gaza te respecteren. "Dat is de afgelopen maanden niet gebeurd."

Hij is somber over de staat van dat erfgoed. "Wat er nu gebeurt, is culturele genocide. Het vernietigen van erfgoed, de identiteit en de geschiedenis van de mensen in Gaza."