In de voortslepende stikstofcrisis is het soms lastig om te begrijpen wat het probleem is en hoe we in deze crisis zijn beland. Om het simpel te houden, zetten we vijf zaken op een rij die je moet weten om het stikstofdossier te begrijpen.
1. Nederland is verplicht natuurgebieden te beschermen
Het kabinet heeft op korte termijn geen keus. Volgens Europese afspraken is Nederland verplicht om de natuur in 162 Natura 2000-gebieden (die Nederland zelf heeft aangedragen) te beschermen. In eerste instantie was de bescherming van deze gebieden nationaal geregeld, maar in 2001 is Europees afgesproken dat de bescherming van de natuur een Europese aangelegenheid is.
Nederland kan daardoor niet zelfstandig besluiten om deze gebieden 'op te geven' en is wettelijk verplicht de natuur in deze gebieden te beschermen. Opgeven kan alleen als de Europese wetgeving aangepast wordt.
Dat geldt niet voor de rest van de natuur in Nederland: ook daar veroorzaakt neerslag van ammoniak en stikstofoxiden soms schade, maar daar hoeft het kabinet niets aan te doen.
De gebieden zijn ooit geselecteerd met oog op de biodiversiteit: het aantal dier- en plantensoorten in Europa neemt af. Deze gebieden hebben allemaal specifieke soorten waarvan is afgesproken dat ze in Europa niet verloren mogen gaan.
2. Stikstof is niet schadelijk, te veel ammoniak en NOx wel
Stikstof zelf is niet schadelijk. Het is bijvoorbeeld het element waaruit stikstofgas is opgebouwd, dat voor bijna 80 procent de lucht vormt die wij inademen. Bij verbrandingen op hoge temperatuur, zoals in fabrieken of automotoren, komen stikstofoxiden (NOx) vrij. Die zijn wel schadelijk voor mens en natuur. Een andere stikstofverbinding die de natuur kan beschadigen is ammoniak, dat vrijkomt uit mest.
Een overmatige neerslag van beide stoffen in de natuur leidt tot verzuring, waardoor belangrijke voedingsstoffen uit de bodem verdwijnen. Het zorgt er ook voor dat plantensoorten die slecht tegen stikstof kunnen, worden verdrongen - net als de diersoorten die afhankelijk zijn van deze plantensoorten. Het leidt onder andere tot een afname van planten, insecten en vogels.
3. Het systeem dat was bedacht faalde
Het stikstofprobleem in Nederland is niet nieuw. De uitstoot is hier veel hoger dan in de meeste andere Europese landen, vanwege de grote hoeveelheid vee op een beperkt aantal kilometers. Al decennia wordt er daarom geprobeerd om de neerslag van stikstofoxiden en ammoniak in Nederland te beperken, om zo de natuur te beschermen. Deels is dat gelukt: de neerslag is afgenomen. Toch is die nog altijd een derde te hoog, blijkt uit onderzoek van het RIVM, waardoor de kwaliteit van de natuur in Nederland nog altijd achteruit gaat.
In 2015 werd er daarom een oplossing bedacht: het Programma Aanpak Stikstof (PAS). Er werd geld vrijgemaakt om herstelwerkzaamheden uit te voeren in stikstofgevoelige natuurgebieden. Tegelijkertijd moest dit beleid ruimte geven aan ondernemers. Wie een weg aan wilde leggen of meer koeien wilde houden kreeg alvast toestemming, maar de compensatie voor de natuur kwam later.
Al vrij snel werd duidelijk dat dit systeem faalde: op papier zag het er goed uit, maar uit metingen en satellietbeelden bleek dat de stikstofuitstoot hierdoor niet afnam. Een van de oorzaken was dat de maatregelen die uitbreidende veehouders namen (zoals stikstofafzuigers in stallen) in de praktijk minder goed werkten dan op papier.
4. De grootste winst valt te halen bij veehouderijen
In 2019 oordeelde de Raad van State daarom dat het systeem niet meer gebruikt mocht worden, omdat de natuur nog altijd achteruit gaat. Sindsdien moet eerst bewezen worden dat Natura 2000-gebieden niet lijden onder de uitbreiding van een stal of het aanleggen van een weg, voordat er gebouwd mag worden.
Omdat de neerslag nog altijd te hoog is voor de natuur om te herstellen, en het door de uitspraak van de Raad van State lastig is om te bouwen in Nederland, is er maar één oplossing: de totale uitstoot in Nederland fors verlagen.
Voor veehouders is dit zuur: ze hebben zich doorgaans aan de wet- en regelgeving gehouden, hebben fors geïnvesteerd in verduurzaming - maar krijgen nu te horen dat de sector moet krimpen.
Toch ligt bij hen wel een belangrijk deel van de oplossing: zo'n 40 procent van de neerslag op Natura 2000-gebieden met te veel stikstof is afkomstig van de landbouw, blijkt uit cijfers van het RIVM. Zo'n 40 procent komt uit het buitenland, en de rest van industrie en verkeer. Aan het buitenlandse deel kan weinig gedaan worden. En ook als alle verkeer en industrie in Nederland wordt stilgelegd, daalt er nog steeds te veel stikstof neer. Het merendeel van de winst zal dus behaald moeten worden bij een relatief kleine sector: de veehouderij.
Eerder maakten we deze uitlegvideo over stikstof:
Wel stelde de onafhankelijke commissie die na de stikstofuitspraak de mogelijke oplossingen onderzocht, dat alle uitstotende sectoren moeten bijdragen. Dat is belangrijk voor de natuur en het draagvlak, vond de commissie. Zo zijn we overdag minder hard gaan rijden op de snelwegen.
Andere maatregelen om de uitstoot van het verkeer te verlagen zijn subsidies voor duurzame binnenvaart en walstroom in de havens. Ook is er inmiddels geëxperimenteerd met elektrisch taxiën op Schiphol. Voor de industrie komen er in de toekomst strengere regels en subsidie om grote uitstoters te verduurzamen. In de bouwsector is er subsidie voor de aanschaf van schoner bouwmaterieel.
Of er in de toekomst nog evenveel op Schiphol gevlogen mag worden, is maar zeer de vraag. De luchthaven opereert al jaren zonder geldige stikstofvergunning. Nu er een vergunning is aangevraagd, lijkt het behouden van het normale aantal vluchten zelfs met drastische maatregelen niet haalbaar, hoewel uitstoot door vliegverkeer boven de 915 meter op papier niet meetelt. Binnenkort wordt er door minister Van der Wal besloten over de vergunning van de luchthaven.
5. Er wordt wel en niet voldoende gemeten
Het RIVM meet in ruim tachtig Natura 2000-gebieden de concentraties ammoniak. Maandelijks gebeurt dit op 283 meetpunten, en elk uur op 6 meetpunten. Ook de concentraties stikstofoxiden worden op tientallen meetpunten in kaart gebracht. Een onafhankelijke commissie oordeelde in 2020 dat wetenschappelijke kwaliteit hiervan voldoende is.
Dankzij deze meetpunten (en satellietbeelden) kunnen er globaal conclusies worden getrokken over de hoeveelheid stikstof in de natuur en heel precies op de locatie van de meting. Maar je kunt er niet uit afleiden waar de stikstof per sector vandaan komt en hoeveel een individueel veebedrijf uitstoot.
Daarvoor gebruikt het RIVM modellen. Daarin worden de gegevens uit de metingen gecombineerd met cijfers over de hoeveelheid verkeer, industrie, het aantal koeien, etcetera. Omdat het om modelberekeningen gaat is er altijd een onzekerheid, zegt het RIVM, die minder zal worden als er nog meer zal worden gemeten. Dezelfde onafhankelijke commissie was daarom kritischer op de modellen, omdat op basis daarvan conclusies getrokken worden over elke hectare, terwijl de onzekerheden groot zijn.