Beeldenstorm in Oekraïne: 'Russische' standbeelden weggehaald, of juist teruggezet

• Joost Schellevis

  redacteur Tech

De oorlog in Oekraïne uit zich ook in de omgang met standbeelden en monumenten. Sinds de invasie op 24 februari heeft de NOS zeventien gevallen kunnen verifiëren waarbij "pro-Russische" beelden zijn weggehaald. In tien geverifieerde gevallen werden juist pro-Russische beelden geplaatst, of vernielde de bezettingsmacht Oekraïense beelden.

Oekraïeners halen uit woede over de inval beelden van Russische staatsmannen en legerleiders neer, maar ook bijvoorbeeld standbeelden van de 19de eeuwse dichter Poesjkin. Ook beelden die herinneren aan de gedeelde Sovjet-geschiedenis met Rusland komen er niet ongeschonden vanaf.

"Tot nu toe stonden de meeste Oekraïeners onverschillig tegenover deze beelden", zegt universitair docent Alla Petrenko-Lysak van de sociologie-faculteit aan de universiteit van Kiev. "Er was wel academisch debat, maar de laatste jaren was het makkelijk om dat niet mee te krijgen."

Na de inval op 24 februari veranderde dat meteen, zegt Petrenko-Lysak. "Er was een vernietigingsgolf waarbij Sovjet-monumenten sneuvelden. De Oekraïense samenleving is enorm geradicaliseerd: dat is logisch, want het is oorlog."

Het bekendste voorval betreft het monument van de vriendschap der naties in Kiev, waar onder een enorme regenboog een Rus en een Oekraïner hand-in-hand stonden. "Nadat de relatie tussen Oekraïne en Rusland flink was bekoeld in 2014 werd er al een barst op het monument geschilderd", zegt Oekraïne-deskundige Maurits Foorthuis.

Maar eind april werd het beeld weggehaald; tijdens het weghalen viel het hoofd van het beeld van de Rus.

Elders in Oekraïne haalden bijvoorbeeld gemeentebesturen standbeelden weg, soms door ze op een andere plaats - bijvoorbeeld in een museum - te herplaatsen.

Uit de gratie

Helemaal nieuw is de 'beeldenstorm' niet. "Standbeelden die aan het communisme doen denken, zijn al langer uit de gratie", zegt Karel Berkhoff van het NIOD. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie sneuvelden veel beelden van Lenin; toen de pro-Westerse wind in Oekraïne de afgelopen decennia steeds sterker ging waaien, gebeurde dat opnieuw.

Maar nu is alles wat Russisch is, een mikpunt, dus ook dichters en historische figuren. "De dichter Poejskin heeft niets te maken met oorlog, maar hij staat voor een zelfbewuste, Russische cultuur", zegt Berkhoff. "Daar wil men nu even niets van weten."

Keerde de beeldenstorm zich voorheen tegen het communisme, nu is Rusland dus het doelwit. "In ons onderzoek zien we een extreem negatieve houding tegenover alles wat met Rusland en de Sovjet-Unie te maken heeft", zegt Petrenko-Lysak.

Soms sneuvelen ook monumenten die verwijzen naar de Tweede Wereldoorlog, en monumenten voor Sovjet-soldaten. Die Sovjet-soldaten waren in veel gevallen ook Oekraïners. Ook een monument voor de Russische verzetsstrijder Zoya Kosmodemyanskaya werd in Tsjernihiv neergehaald.

Verschrikkelijk

In Rusland vinden mensen die beeldenstorm verschrikkelijk, zegt Elizaveta Gaufman, als universitair docent aan de Universiteit Groningen gespecialiseerd in het debat in Rusland. "De politieke elite ziet dit als een afwijzing, wat het natuurlijk ook is. En ze vinden dat Oekraïne niet dankbaar genoeg is voor de gedeelde geschiedenis", zegt Gaufman.

Ook in gebieden die de Russen in handen hebben, sneuvelen beelden. Zo werd een beeld van een Oekraïense vrouw net buiten Kiev onthoofd. Sympathisanten van de Russen zetten in Oost-Oekraïne ook weer pro-Russische en pro-Sovjetbeelden neer, zoals ook beelden van Lenin. Ook zijn eerder beschadigde Sovjet-monumenten gerepareerd.

"Ze willen graag benadrukken dat de Russische cultuur superieur is aan de Oekraïense", zegt Kaufman. "Het zal niemand overtuigen, maar het past in een langetermijnstrategie om de Russische cultuur in de bezette gebieden in het dagelijks leven te laten zien."

Wegebben

Of de culturele vriendschap tussen Rusland en Oekraïne na de oorlog weer herstelt, is zeer de vraag. "De vijandigheid kan in eerste instantie wegebben, maar als er meer Russische misdaden aan het licht komen, kan dat weer oplaaien", zegt Petrenko-Lysak van de universiteit van Kiev.

Opvallend is dat ook in het oosten van het land de houding is omgeslagen, terwijl dat van oudsher veel meer op Rusland is gericht en er veel Russisch wordt gesproken. Gaufman: "Mensen daar denken: ze spreken onze taal, waarom schieten ze op ons?"

Wouter Segijn en Yorrick de Vries werkten mee aan het verifiëren van de gebeurtenissen in dit artikel.