Bom op theater in Marioepol: hoe de Russen minstens tientallen burgers doodden
De Russen hebben vorige maand het theater in Marioepol gebombardeerd, terwijl er geen Oekraïense Azov-militairen in het gebouw aanwezig waren. Dat blijkt uit een reconstructie van de NOS en Nieuwsuur op basis van gesprekken met vijf ooggetuigen en berichten en video's op sociale media. Uit Telegramberichten valt bovendien af te leiden dat de Russen wisten of hadden kunnen weten dat er vluchtelingen zaten. Rusland beweert dat Azov het gebouw met vluchtelingen zelf heeft opgeblazen.
Het bombardement wordt gezien als een van de grootste oorlogsmisdaden in Oekraïne tot nu toe. Omdat er geen onafhankelijke journalisten in Marioepol meer zijn, het theater inmiddels in handen is van de Russen en er geen beelden zijn van slachtoffers die onder het puin liggen, was de toedracht lange tijd onduidelijk.
De aankondiging
Wie pro-Russische accounts op sociale media volgt kon al vermoeden dat er iets stond te gebeuren. Vier dagen voor de aanval schrijft de pro-Russische journalist Dmitri Stesjin op Telegram dat "Zelensky een provocatie aan het voorbereiden is". Oekraïense strijders zouden vrouwen, kinderen en oude mensen in het theater gevangen houden, om het gebouw daarna op te blazen. Het bericht wordt in verschillende vormen overgenomen en door honderdduizenden mensen gelezen.
Van tevoren Oekraïne de schuld in de schoenen schuiven lijkt een gebruikelijke tactiek aan Russische zijde. Een week eerder was hetzelfde gebeurd met de technische universiteit, een gebouw op 500 meter van het theater. Op Telegram werd door de pro-Russische leiding van de 'volksrepubliek' Donetsk gewaarschuwd dat het ultranationalistische Azov-bataljon het gebouw zelf ging opblazen. Een week later werd het gebouw getroffen, meldde de gemeente.
Het paradijs
Op een video die het Azov-bataljon die week publiceerde is te zien hoe in de gangen, trappen en hallen van het theater mensen, onder wie veel vrouwen en kinderen, zich hebben geïnstalleerd. Onder het gebouw bevindt zich een massieve schuilkelder uit de Sovjettijd, een toevluchtsoord voor inwoners die in hun huis niet meer veilig zijn. Bovendien is het een van de drie locaties van waaruit mensen met bussen vertrekken om via een corridor de stad te ontvluchten naar Zaporizja, op twee uur rijden in Oekraïens gebied.
Het is ijskoud binnen. De inwoners houden zich warm met gordijnen en tapijten. Toch voelt het bijna als een paradijs, vertellen de ooggetuigen. Het gebouw is opgesplitst in verschillende delen, met elk aan het hoofd een vrijwilliger. Andere vrijwilligers koken buiten in een geïmproviseerde veldkeuken voor de gevluchte inwoners. Er is een medische post en flessen water worden rondgebracht. De Azov-strijders, waar van Russische zijde over wordt gesproken, zijn nergens te bekennen.
Schuif met je vinger over onderstaande foto om de schade aan het theater te zien
Behalve een gevoel van saamhorigheid is er ook angst. Een paar dagen voor de fatale aanval komt een projectiel neer vlak naast het theater. Een naaldboom wordt geraakt en ruiten sneuvelen. Hebben de Russen het op het theater voorzien? De mensen die er het langst zitten, hebben een plek in de veilige schuilkelder. Maar nieuwe mensen moeten het doen met een plek in de grote zaal of bij de trappen. Ondertussen komen de Russische troepen van twee kanten steeds dichterbij.
De bom
Zes dagen slaapt Lilla met haar man en tienerdochter op de gang van hun woning, als ze besluiten dat het niet langer gaat. De gevechten worden te hevig en het huis van de buren staat in brand. Ze besluiten bescherming te zoeken in het theater op nog geen twee kilometer van hun huis. Samen met de buren, hun poes en hamster, vertrekken ze om 08.00 uur 's ochtends via binnenpleinen en achterompaadjes naar het centrum.
Aan het einde van hun straat zien ze de oprukkende Russische voertuigen met de kenmerkende witte letter 'Z' al staan, die al het verkeer richting het theater blokkeren. Een keer moeten ze wegduiken om een ontmoeting met Russische militairen te voorkomen.
Voor de hoofdingang van het theater - daar waar in het Russisch 'KINDEREN' op de grond is gekalkt - staan tientallen mensen te wachten op bussen of auto's. Een vrijwilliger schrijft Lilla en haar buren in. Het is rustiger dan eerdere dagen, omdat een dag ervoor 160 auto's met mensen zijn vertrokken.
Nieuwsuursverslagger Gert-Jan Dennekamp sprak met Lilla, haar dochter Krarina en buurvrouw Halyna
Ze krijgen thee en om twaalf uur zal er een warme lunch voor ze klaarstaan. In de keuken wordt die ochtend gekookt voor zo'n zes- tot achthonderd personen. Ze vinden een slaapplek op de tweede verdieping, installeren zich en samen met haar man loopt ze anderhalf uur later terug naar de hoofdingang, in afwachting van de lunch.
Wachtend op de stoep van het gebouw verraadt het geluid van vliegtuigen dat een bombardement op de stad aanstaande is. Een paar seconden later is het raak. De bom komt midden in de grote zaal van het theater neer, precies boven de schuilkelder, op zo'n 50 meter van de hoofdingang. Lilla wordt door de klap naar voren geblazen. Ze krabbelt op van de grond met een wond op haar voorhoofd en verstijft. Om haar heen schreeuwende mensen, op zoek naar andere overlevenden. Kinderen roepen hun ouders. "Het was zo vreselijk. Ik was gewoon bang om om mij heen te kijken."
De doden
Haar dochter van 16 is niet bij hen, ze is in het gebouw achtergebleven. In paniek rennen Lilla en haar man terug naar binnen. "We waren zo bang dat we haar niet zouden vinden." Her en der liggen mensen bewegingloos op de grond. Door al het stof is het moeilijk ademen.
Ze treffen hun kind gezond aan op de tweede verdieping. Lilla heeft moeite om onder woorden te brengen wat dat met haar deed. "Het is een wonder. Het voelde als de tweede geboorte van onze dochter." Op een video is te zien hoe overlevenden, voornamelijk vrouwen, de trappen aflopen.
Vrijwilligers met zaklampen op het hoofd nemen onmiddellijk de leiding. Mensen die zich tijdens de aanval aan de zijkant van het gebouw bevonden, moeten zich een weg naar buiten graven.
Er breekt brand uit in het theater. Iedereen moet naar buiten. Maar buiten wordt inmiddels geschoten. Ze vluchten in groepen weg, op zoek naar bussen die hen de stad uit kunnen brengen. Tijd om zich te ontfermen over de doden en gewonden in het gebouw is er niet.
Hoeveel mensen er die dag overleden zijn is niet duidelijk. Velen stonden buiten bij de hoofdingang te wachten op de bussen. Anderen zaten in de schuilkelder. Vrijwilligers die een aantal dagen later terugkeren om te zoeken naar mensen onder het gebouw, vinden niemand meer, vertellen ooggetuigen. Iedereen die in de ondergrondse schuilkelder zat, lijkt het te hebben overleefd.
Dat geldt niet voor de mensen in de grote theaterzaal en op het podium, en voor degenen die bij veldkeuken stonden aan de zijkant van het gebouw. Die ruimtes zijn volledig verwoest. Daar bevonden zich zeker tientallen, maar mogelijk honderden van de zes- tot achthonderd mensen die die ochtend in het theater aanwezig waren.
De grote theaterzaal is volledig verwoest, maar in het trappenhuis - waar de dochter van Lilla vlakbij zat - heeft waarschijnlijk iedereen het overleefd
De desinformatie
Op dat moment weet de wereld nog niet wat er in Marioepol is gebeurd. Wel verschijnt zo'n twee uur na het bombardement een merkwaardig Telegrambericht van Daniil Bezsonov, woordvoerder van de 'volksrepubliek' Donetsk.
Uit het bericht blijkt dat de Russen goed op de hoogte waren van het feit dat er burgers in het theater zaten ten tijde van het bombardement. "Breaking news!", schrijft Bezsonov. "Een Azov-strijder is naar ons overgelopen. (...) Hij heeft ons verteld dat hun militaire hoofdkwartier in de kelder van het theater zit, terwijl de theaterzaal vol is met burgers die bewaakt worden om te voorkomen dat ze vluchten." Over de bom, die vlak daarvoor de theaterzaal heeft verwoest, schrijft hij niets.
Anderhalf uur later meldt het Oekraïense parlementslid (en oud-gouverneur van de regio) Serhi Taroeta als eerste dat het theater is gebombardeerd. Direct doen verschillende aantallen de ronde. Het Azov-bataljon spreekt van 'genocide' en meldt dat er duizend mensen in het gebouw zaten. Het parlementslid heeft het de volgende dag over 1300 burgers. Een video van het brandende theater gaat de wereld over, maar hoeveel mensen in het gebouw zaten en of ze het overleefd hebben is onduidelijk.
Een dag later verklaart Maria Zacharova, de woordvoerder van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken, dat het allemaal leugens zijn. "Russische strijdkrachten bombarderen geen steden", stelt ze. "Oekraïense strijders hebben het gebouw opgeblazen (...) waar burgers krijgsgevangen werden gehouden."
De Russische ambassade in het Verenigd Koninkrijk deelt op Twitter een video waarop een ooggetuige te zien is die hetzelfde beweert. Maar wie naar de originele langere versie van de video kijkt, ziet dat de vrouw weliswaar uit Marioepol zegt te zijn gevlucht die dag, maar zelf niet in het theater verbleef.
De gemeente Marioepol meldt een week later dat er bij de aanval 300 mensen zijn omgekomen. Volgens de ooggetuigen die de NOS sprak is dat een aannemelijk cijfer, maar geen van hen kan dat op basis van eigen waarnemingen bevestigen.
Ondertussen blijven de Russen proberen het beeld te kantelen. Pro-Kremlin persbureau Anna-news deelt een video met een nieuwe ooggetuige. Opvallend is dat deze vrouw bevestigt wat alle andere ooggetuigen ook zeggen: er waren geen Azov-strijders in het gebouw. Wel komt ze met een nieuwe theorie: ze beweert dat de bom uit zuidelijke richting kwam, implicerend dat de bom van Oekraïense zijde afkomstig was. Waarom het Oekraïense leger haar eigen onderdanen zou bombarderen vertelt ze er niet bij.