Twee stemmen en een uitdijend parlement: dit moet je weten over de Duitse verkiezingen

• Liedeke Morssinkhof

  redacteur Buitenland

In Duitsland zijn sinds 08.00 uur de stembureaus open. Ruim 60 miljoen Duitsers kiezen een nieuw parlement. En daarmee ook een nieuwe regeringsleider, want Angela Merkel is na zestien jaar als bondskanselier niet meer verkiesbaar.

Wie wordt haar opvolger? Is het Olaf Scholz van de SPD? Of toch Armin Laschet van de CDU/CSU? Vanaf 18.00 uur vanavond, als de stemlokalen sluiten en de eerste exitpoll er is, weten we daar meer over. In dit artikel lees je alles wat je moet weten over de Duitse verkiezingen van 2021.

Vanmorgen brachten de kandidaten hun stem uit:

De belangrijkste kandidaten vandaag zijn Olaf Scholz van de sociaal-democratische SPD en Armin Laschet van de christen-democratische CDU/CSU. De SPD heeft op dit moment een minimale voorsprong in de peilingen op CDU/CSU: slechts 1 tot 5 procentpunten. Met een foutmarge van 2,5 procentpunt ligt dat dus dicht bij elkaar. Duitse analisten hebben het dan ook over een 'offenes Rennen', oftewel een open wedstrijd.

Dat maakt deze Duitse verkiezingen ongekend spannend. Al was het maar omdat de Duitse verkiezingen de afgelopen drie keer weinig verrassingen boden: de CDU/CSU van Angela Merkel ging steevast met de zege aan de haal. Nu zij niet meer meedoet, en mensen dus niet meer vooral vanwege haar populariteit op CDU/CSU stemmen, is dat geen zekerheid meer.

Correspondent Wouter Zwart legt in deze video uit waarom de Duitse verkiezingen ook voor Nederlanders erg belangrijk zijn:

Het moment waar heel Duitsland op verkiezingsdag op wacht, is de exitpoll. Die verschijnt als om 18.00 de stemlokalen sluiten. De NOS hanteert daarbij dit jaar, net als alle andere publieke omroepen in Europa, de exitpoll van de ZDF. Die wordt gedaan door de Forschungsgruppe Wahlen. Medewerkers van die instantie bevragen de hele dag bij 400 stemlokalen verspreid over het land mensen na het uitbrengen van hun stem.

Hun wordt niet alleen gevraagd naar hun partij, maar ook naar zaken als leeftijd en geslacht. Aan deze interviews doen naar schatting 70.000 mensen mee, en op basis daarvan kan de Forschungsgruppe Wahlen een representatieve exitpoll maken.

Lastig element voor de onderzoekers zijn de briefstemmen: dit jaar stemt naar verwachting 40 procent van de Duitse kiezers per brief. Dat maakt de foutmarge van de exitpoll waarschijnlijk wat groter dan bij de vorige verkiezingen in 2017, toen bijna 29 procent van de kiezers per brief stemde. Tegelijk wijzen de onderzoekers erop dat bij deelstaatverkiezingen eerder dit jaar het hogere aantal briefstemmen goed in de exitpoll en de daaropvolgende prognose werd meegewogen.

In Duitsland mag je twee stemmen uitbrengen, hoe zit dat?

Het Duitse kiesstelsel is niet eenvoudig. Het is een samenstelling van een districtenstelsel met een 'winner takes it all'-systeem én de keuze voor een partij. De eerste stem, de Erststimme, gaat naar de districtskandidaat. En de tweede stem, de Zweitstimme, naar de partij.

Die tweede stem is het belangrijkst: op basis van die uitslag wordt bepaald hoeveel zetels een partij in de Bondsdag krijgt. Die zetels worden in eerste instantie gevuld met mensen die direct zijn gekozen met een Erststimme via dat districtenstelsel. Als er daarna nog zetels vrij zijn, worden die gevuld met kandidaten die voor hun partij op de kieslijst stonden. Tot zover het logische gedeelte.

Ingewikkelder wordt het wanneer een partij méér direct gekozen kandidaten moet wegzetten dan het aantal zetels waar de partij volgens de Zweitstimme recht op heeft. Want de Duitse kieswet schrijft voor dat direct gekozen kandidaten altijd een stoel in de Bondsdag moeten krijgen. Op die manier krijgt een partij dus nog wel eens meer mensen in de fractie dan volgens de verkiezingsuitslag de bedoeling is.

Om het voor iedereen toch zo eerlijk mogelijk te houden, wordt het teveel aan personen bij een partij gecompenseerd voor alle andere partijen in de Bondsdag. Zodat mét alle extra stoelen die zijn bijgezet toch aan de uitslag van de verkiezingen recht wordt gedaan.

Hoeveel parlementariërs zitten er straks in de Bondsdag?

Dat staat in Duitsland niet bij voorbaat vast. Wat wél vaststaat is dat de Bondsdag nooit kleiner mag zijn dan 598 zetels. Maar door het systeem met extra zetels en compensatie komen er altijd veel meer Bondsdagleden in het parlement terecht. Op dit moment zijn het er 709. De verwachting is dat het er na de verkiezingen van vandaag wel 900 kunnen worden.

De Duitse politiek is steeds minder gelukkig met het uitdijende parlement. Alleen al praktisch is zo'n groot parlement lastig: hoelang past iedereen nog in de plenaire zaal? Ook kosten steeds meer parlementariërs, met elk een paar medewerkers, steeds meer geld.

Verandering is nog niet in zicht. Deskundigen zeggen dat je pas echt een kleiner parlement krijgt als je een vast aantal zetels hanteert, of als je accepteert dat niet alle direct gekozen kandidaten in het parlement komen. Maar zover wil tot nu toe nog niemand in de politiek gaan.

Wat doet Angela Merkel vandaag?

Wat veel kiesgerechtigde Duitsers doen: stemmen. Na vandaag is ze demissionair. Net als Mark Rutte in Nederland zou ze dat nog best een poos kunnen blijven. De verwachting is namelijk dat Duitsland een lange formatie te wachten staat. Politiek commentatoren gaan er dan ook van uit dat Merkel weleens de nieuwjaarstoespraak zou kunnen doen, hét formele moment in het jaar dat de bondskanselier zich direct tot de Duitsers richt.

In deze explainer legt NOS op 3 uit hoe de bondskanselier Duitsland en Europa door verschillende crises loodste: