In ruim 100 jaar aan kersttoespraken ging het echt niet altijd goed
Om 13.00 uur vanmiddag houdt de koning zijn vijfde kersttoespraak. De eerste toespraak die voor alle Nederlanders te volgen is stamt uit 1931. Dan spreekt koningin Wilhelmina, de overgrootmoeder van Willem-Alexander, voor het eerst haar kersttoespraak uit op de radio.
Voor zover bekend zet Wilhelmina in 1914 voor het eerst de kerstgroet aan haar volk op papier, voor 2,5 cent te koop in de boekhandel. In 1931 gebruikt ze dus het relatief nieuwe medium radio voor haar toespraak aan haar onderdanen in Nederland en de overzeese gebiedsdelen.
Dat is destijds niets minder dan een sensatie. Voor veel mensen is dit de allereerste keer dat ze de stem van de koningin horen. Omdat nog lang niet iedereen een radio heeft, wordt in kerken of concertzalen samen geluisterd. Ook de koningin blijkt onder de indruk van het medium.
"Mij op dit ogenblik door de radio met u allen verbonden te weten en daardoor zovele landgenoten te kunnen toespreken. Het is als scheidde ons geen afstand, als toefden wij in elkaars tegenwoordigheid."
Helemaal vlekkeloos loopt de toespraak niet. In toenmalig Nederlands-Indië is de koningin door haperende techniek niet te horen. De kersttoespraak via de radio is niet meteen een jaarlijkse traditie. Pas in 1939 volgt de volgende radio-kersttoespraak, vooral gericht tot de mensen die gemobiliseerd zijn.
In die toespraak vanuit Paleis Noordeinde in Den Haag is ook prinses Beatrix voor het eerst te horen. Als ze de kerstboom ziet roept de bijna tweejarige prinses uit: "Kerstboom! Mooie kerstboom!"
"Wilhelmina wilde mensen vooral moed inspreken", zegt Jan-Willem Brouwer, onderzoeker aan het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis en gespecialiseerd in de Nederlandse monarchie. Ook tijdens de oorlog sprak ze vanuit Londen voor Radio Oranje.
De traditie van een jaarlijkse kersttoespraak begint pas echt met Juliana, die in 1948 koningin wordt. 31 houdt ze er in totaal. Alleen die in 1970 slaat ze over, omdat ze haar onderdanen eerder dat jaar al toegesproken heeft ter gelegenheid van 25 jaar bevrijding. Bijzonder persoonlijk is die uit 1956. Het huwelijk tussen Juliana en prins Bernard staat dan onder grote druk, onder meer vanwege de Greet Hoffmans affaire. Juliana zegt dan:
"Waarom vallen sommige mensen iemand langs slinkse wegen aan met onware beweringen? Waarom bijvoorbeeld, trachten zij een wig te drijven tussen een man en een vrouw in vergeefse pogingen tot het vernietigen van een diepgewortelde eenheid? (...) Ook dit heb ik ervaren, wat bezielt zulke mensen dan toch? Heb ik soms het recht niet te trachten mezelf te zijn?"
De kersttoespraak is de persoonlijkste boodschap van de vorst van het jaar. Het staatshoofd valt onder de ministeriële verantwoordelijkheid en is daarmee gebonden aan het beleid van het kabinet. Het staatshoofd schrijft de toespraak zelf, maar de premier leest de tekst van tevoren.
Ook koningin Beatrix houdt de kersttoespraaktraditie in ere. Zij spreekt vooral aan de hand van thema's, met meer aandacht voor de actualiteit. Volgens Jan-Willem Brouwer is haar toon somberder en pessimistischer dan die van haar moeder Juliana.
Zo zei ze in 1988 over het milieu: "Langzaam sterft de aarde en wordt het onvoorstelbare, het einde van het leven zèlf, tóch voorstelbaar."
Sinds 2000 spreekt Beatrix haar volk behalve via de radio ook toe via de televisie, als één van de laatste monarchen in Europa. De Britse koningin Elizabeth deed dat al sinds 1957. De toespraken zijn van tevoren opgenomen.
Dat geldt ook voor de toespraken die koning Willem-Alexander houdt. Brouwers vallen de "oneliners" in zijn verhalen op. Uit zijn eerste in 2013 bijvoorbeeld; "Mensen zijn mensen door andere mensen." Of: "Nederland is meer dan 17 miljoen selfies", uit 2014.
En dan vanmiddag. Het ligt voor de hand dat de koning aandacht besteedt aan de gevolgen van orkaan Irma in Sint-Maarten en terug zal blikken op zijn 50ste verjaardag.
Om 13.00 uur is de kersttoespraak te volgen via onze site, app, Facebookpagina, NPO Radio 1 en NPO 1.
